mesjanizm polski

mesjanizm polski,

specyficznie polska postać mesjanizmu, wyznaczająca narodowi polskiemu misję zbawienia ludzkości i funkcję duchowego przywódcy — Mesjasza innych narodów.

Kształtujący się w latach 40. XIX w. mesjanizm polski był reakcją na klęskę powstania listopadowego 1831, próbą objaśnienia metafizycznego sensu tej klęski i jej miejsca w optymistycznej wersji historii. Jako koncepcja historiozoficzna mesjanizm polski stanowił zjawisko niejednorodne, inspirowane treściami biblijnymi, tradycją sarmacką, ideami myślicieli francuskich, niemieckich i in. (L.C. Saint-Martin, J. de Maistre, J. Boehme, E. Swedenborg). J.M. Hoene-Wroński, twórca terminu mesjanizm, odnosił to pojęcie do własnej interpretacji dziejów, które zamknąć się miały „erą celów absolutnych”, przynoszącą totalną przebudowę świata i człowieka oraz urzeczywistniającą Królestwo Boże na ziemi. Objawienie idei postępu dokonywało się w systemie Hoene-Wrońskiego na drodze rozumowej, sam autor zajmował pozycję Parakleta — zwiastuna tej idei. Wątek objawienia wystąpił również w filozofii A. Cieszkowskiego, który podjął próbę odczytania Modlitwy Pańskiej jako proroctwa zapowiadającego nadejście epoki czynu, objaśnianej w tym systemie organicznikowską wizją całościowej przebudowy społecznej. Poprzedziłby ją okres moralnej odnowy Europy, a przewodnią rolę w procesie ewolucji odegra naród polski. Motywy millenarystyczne, ukazujące zbawienie w wymiarze ziemskim, określiły także myśl A. Towiańskiego, który nazywając Polaków „Izraelem epoki”, tłumaczył utratę niepodległości jako karę za grzechy: naród polski chcąc stać się godnym przeznaczonej mu misji musi przyjąć postawę pokory. Koncepcje Towiańskiego wywarły duży wpływ na twórczość polskich poetów romantycznych, zwłaszcza A. Mickiewicza i J. Słowackiego. Już we wcześniejszych utworach Mickiewicza — III części Dziadów (Widzenie księdza Piotra) i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego niewinna, porównana do męczeńskiej śmierci Chrystusa, ofiara Polaków ma sens soteriologiczny (zbawczy), zarówno w wymiarze narodowym, jak i uniwersalnym — zmartwychwstała Polska stanie się apostołem wolności w świecie. Zbiorowy mesjanizm Dziadów uzupełnił Mickiewicz wizją Mesjasza jednostkowego („mąż 44”), a rozbudował koncepcją wspólnej misji Słowian i Francuzów w Prelekcjach paryskich. Mesjanizm Słowackiego najpełniej wyraził się w tzw. systemie genezyjskim (Król-Duch), kreującym Polskę na „ducha wiodącego”, dzięki uciskowi (zabory) najbardzej aktywnego w procesie samodoskonalenia i postępie świata. W myśli Z. Krasińskiego pojęcie szczególnej mesjanistycznej predestynacji Polski zostało zespolone z przekonaniem o duchowym przewodnictwie polskiej szlachty, podkreśleniem wierności Kościołowi katolickiemu i antyrewolucyjną przestrogą (Przedświt). Wątki mesjanistyczne pojawiły się także w ideologii emigracyjnych ugrupowań politycznych (Hôtel Lambert, Gromady Ludu Polskiego, Towarzystwo Demokratyczne Polskie).