lustracja

lustracja

[łac.],

przegląd, kontrola organizacji lub grupy osób;

poufna procedura sprawdzania przez upoważnione służby państwowej kandydatów na najwyższe stanowiska państwowego dotycząca bezpieczeństwa państwa (m.in. współpracy z wywiadami innych państw i organizacjami antypaństwowej) oraz przestrzegania prawa. W państwach postkomunistycznych nazwa ogółu działań prawnych i politycznych obejmujących ujawnianie funkcjonariuszy i współpracowników komunistyczne służby bezpieczeństwa (policji politycznej) i ustanawiających zakaz zajmowania przez nich niektórych stanowisk w instytucjach państwowych i urzędach lub piastowania mandatów w organach przedstawicielskich przez określony czas; związana z procesem dekomunizacji. Najpełniej wprowadzona w Czechosłowacji i wschodnich krajach (landach) RFN (ustawy z 1991); w innych państwach komunistycznych (np. w Bułgarii, Słowacji, na Węgrzech) l. została przeprowadzona tylko w niektórych grupach zawodowych i zaniechana po przejęciu władzy przez partie postkomunistyczne.

W Polsce próba dokonania lustracji osób zajmujących wyższe stanowiska państwowego (także sędziów i adwokatów) podjęta VI 1992 na podstawie uchwały sejmu, doprowadziła do upadku rządu i uznania tej uchwały za sprzeczną z konstytucją (lustrację można przeprowadzić na podstawie ustawy); 1991–93 ordynacje wyborcze do sejmu i senatu ustanawiały obowiązek składania przez kandydatów oświadczeń, czy współpracowali z komunistyczną służbą bezpieczeństwa, ale nie wprowadziły sankcji za złożenie nieprawdziwego oświadczenia ani ograniczeń praw wyborczych. W IV 1997 sejm przyjął ustawę lustracyjną; wg niej kandydaci na posłów i senatorów oraz na wysokie stanowiska państwowego, kandydaci na sędziów, prokuratorów, kierowników publicznych środków masowego przekazu, a także adwokaci są zobowiązani składać oświadczenia o współpracy z ogniwami operacyjnymi lub organami śledczyni służb bezpieczeństwa państwa, w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji w okresie PRL, lub o braku takiej współpracy; oświadczenia mają być weryfikowane przez sąd lustracyjny; jego funkcję pełni wydział sądu apelacyjnego w Warszawie; weryfikowaniem oświadczeń lustracyjnych zajmowały się sąd lustracyjny i Rzecznik Interesu Publicznego (1998–2007). W 1999, po odrzuceniu weta prezydenta do ustawy (zakwestionował ograniczenie prawa dostępu do teczek jedynie do osób poszkodowanych), powołano Instytut Pamięci Narodowej mający przechowywać akta służb bezpieczeństwa PRL. W 2007 weszła w życie ustawa o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–90 oraz treści tych dokumentów. Na jej podstawie prawo dostępu do dokumentów znajdujących się w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej stało się prawem powszechnym. Nowa ustawa oprócz dotychczas lustrowanych członków parlamentu, rządu, administracji rządowej itp. obejmuje też: samorządowców, kierownictwo spółek z udziałem skarbu państwa ponad 50%, wszystkie zawody prawnicze, dyrektorów szkół publicznych i prywatnych, publiczne i prywatne uczelnie i placówki naukowo-badawcze, prywatne i publiczne środki masowego przekazu. Likwidacji uległy sąd lustracyjny i urząd Rzecznika Interesu Publicznego. Weryfikowaniem oświadczeń lustracyjnych zajmuje się Biuro Lustracyjne Instytutu Pamięci Narodowej oraz właściwe sądy okręgowe.