ludność

ludność,

demogr. ogół mieszkańców określonego terytorium, np. państwa, lub wszystkich krajów świata; podstawowa kategoria demografii.

3 cechy ludności są przedmiotem badań demograficznych: jej stan, struktura (wg wybranych charakterystyk) i dynamika.

Stan ludności to liczba osób zamieszkujących dane terytorium w określonym momencie. Definicja ta nie prowadzi do ustalenia stanu ludności w sposób oczywisty. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy rozważa się ludność świata. W innych przypadkach pojawiają się trudności z zakwalifikowaniem nomadów, osób mających przez dłuższy czas więcej niż jedno miejsce zamieszkania, osób nieobecnych w danym momencie w miejscu, gdzie zwykle zamieszkują, lub w danym momencie przebywających na określonym terytorium, choć zwykle mieszkają w innym miejscu itd. Wiedza o stanie ludności należy do najważniejszych informacji potrzebnych do sprawowania władzy i regulacji stosunków społecznych. Aby ustalić stan ludności, stosuje się różne kryteria administracyjno-prawne. Prowadzą one do podziału ludności na różne kategorie, np. ludność de facto, ludność de iure, ludność zwykle zamieszkała, ludność obecna, ludność stale zamieszkała itd. Podział ten nie jest jednak w pełni zadowalający. Niekiedy (dla odrębnych celów) definiuje się pewne segmenty ludności, np. ludność cywilną, wojskowych w służbie czynnej, ludność czynną zawodowo, dzieci w wieku przedszkolnym, ludność wiejską itd. Podstawowymi prawidłowościami charakteryzującymi stan ludności są jego względna stabilność w czasie (zwłaszcza w okresach krótkich, np. krótszych niż 1 rok) oraz dodatni związek z wielkością terytorium.

Struktura ludności odzwierciedla jej podział na grupy ze względu na określone kryteria ilościowe, np. wiek, liczba osób w gospodarstwie domowym, liczba mieszkańców w miejscowości zamieszkania, lub jakościowe, np. płeć, stan cywilny, zawód. Szczególne znaczenie ma struktura ludności wg płci i wieku, ponieważ wywiera ona poważny wpływ na wszystkie zjawiska demograficzne oraz warunkuje wiele innych zjawisk społecznych. Strukturę wg wieku ludności, kształtującą się pod wpływem 2 głównych czynników: urodzeń i zgonów, charakteryzuje na ogół zmniejszanie się liczby osób w każdej następnej, coraz starszej, grupie. Względne różnice między liczebnościami sąsiadujących ze sobą grup wieku w różnych populacjach (społeczeństwach) nie są jednak stałe, lecz kształtują się w zależności od natężenia płodności i umieralności. W skrajnych przypadkach, gdy płodność i umieralność są względnie niskie, w populacji występuje stosunkowo niewiele dzieci, a relatywnie dużo ludzi starych, mówi się o populacji „starej”. Gdy natomiast płodność i umieralność są względnie wysokie, występują odwrotne proporcje, mówi się wtedy o populacji „młodej”). Niekiedy prawidłowość ta jest poważnie zakłócana przez migracje ludności, które są silnie selektywne ze względu na wiek. Również urodzenia i zgony wpływają decydująco na strukturę wg płci. Wśród osób nowo narodzonych zawsze przeważają chłopcy (na 100 dziewcząt przypada około 106 chłopców), natomiast wśród zmarłych zwykle jest mniej kobiet. W rezultacie wśród dzieci, a często nawet młodzieży, występuje przewaga liczebna mężczyzn, choć z wiekiem staje się ona coraz mniejsza. Wśród ludności dorosłej, we wszystkich grupach wieku, kobiet jest więcej — im starsi ludzie, tym większa relatywnie przewaga kobiet. Zwykle w skali całej ludności liczby mężczyzn i kobiet są zbliżone, chociaż jest to efektem przeciwstawnych tendencji w różnych grupach wieku. Najbliższe siebie są liczebności obu płci w wieku, w którym ludzie osiągają największą płodność. Jednakże i ta prawidłowość bywa poważnie zakłócana przez ruchy wędrówkowe. Specyficzne segmenty ludności charakteryzują się odrębnymi prawidłowościami w zakresie struktury wg płci i wieku.

Dynamika ludności, czyli zmienność w czasie liczby ludności, jest zwykle wyrażana za pomocą miar względnych (miar natężenia) odnoszonych do jednakowych, na ogół corocznych, przedziałów czasu: współczynnika przyrostu rzeczywistego (lub tempa wzrostu) i współczynnika przyrostu naturalnego. Różnica między tymi miarami zależy od wielkości migracji netto. Przyrost naturalny ludności jest różnicą między liczbą urodzeń i liczbą zgonów, a przyrost rzeczywisty ludności jest większy od przyrostu naturalnego o saldo wędrówek. Dynamika ludności kształtuje się więc pod wpływem 3 czynników: rozrodczości, umieralności i migracji. Prawidłowość dynamiki ludności odzwierciedla m.in. adaptacyjność ludności względem szeroko pojętego środowiska życia. Występują 2 sposoby dostosowania w czasie liczby ludności do ograniczonych zasobów. Z jednej strony, w obliczu silnych zagrożeń środowiskowych i związanej z nimi wysokiej umieralności, występuje stała skłonność do wysokiej rozrodczości i stosunkowo wysokiego przyrostu naturalnego: liczba ludności rośnie wówczas wykładniczo (w postępie geometrycznym), ale tylko do pewnego momentu; jeśli liczba ludności osiąga wielkość przekraczającą zdolność środowiska do jej utrzymania, zaczynają oddziaływać czynniki skłaniające do emigracji lub następuje zwiększone wymieranie; wzrost demograficzny załamuje się; po osiągnięciu pewnego niskiego pułapu zaludnienia następuje powrót do poprzedniej tendencji i cykl dynamiki ludności powtarza się. Ten sposób dostosowania odpowiada mechanizmowi opisanemu przez teorię ludności Th.R. Malthusa (maltuzjanizm). Drugi sposób, w jaki liczba ludności dostosowuje się do ograniczonych zasobów, polega na tym, iż w limitowanym z natury rzeczy środowisku ludzie dążą do tego, by nie zniszczyć jego potencjału. Dzieje się tak w środowisku, które jest stosunkowo sprzyjające egzystencji człowieka. W takich warunkach umieralność jest stosunkowo niska, a dążenie do harmonijnej wobec zasobów środowiska dynamiki ludności prowadzi do kontroli rozrodczości (regulacji urodzeń). Przyrost naturalny jest wówczas względnie stabilny i bliski zeru, a liczba ludności ulega niewielkim zmianom, zarówno w krótkich, jak i w długich przedziałach czasu. Taki mechanizm występuje w zasadzie w populacjach, które przebyły demograficzne przejście. Wśród wielu innych prawidłowości dynamiki ludności można wymienić: sezonowość i cykliczność wzrostu ludności, związaną z porami roku, cyklami ekonomicznymi i innymi okolicznościami; tłumioną na zasadzie echa (w ciągu życia kilku generacji) zmienność dynamiki ludności pod wpływem jednostkowego zaburzenia (np. kataklizmu wojennego); przemienne falowanie liczebności generacji wyżowych i niżowych ze względu na zmienne warunki na rynku pracy itd.

Prawidłowości stanu, struktury i dynamiki ludności były obserwowane w całej historii ludzkości. Obfituje ona przede wszystkim w zmienność, polegającą na przeplataniu się okresów naznaczonych gwałtownymi wahaniami liczby ludności i silnymi zmianami tempa jej wzrostu z okresami stabilizacji liczby ludności bądź okresami jej systematycznego powiększania się. Znamienną cechą ludności świata jest to, że w miarę doskonalenia sposobów opanowania środowiska przez człowieka, liczba ludności świata rosła niezależnie od głębokich często wahań i długotrwałych stagnacji. Według orientacyjnych ocen, od początku III tysiąclecia p.n.e. do końca I tysiąclecia n.e. całkowity przyrost liczby ludności wyniósł ok. 100 mln, nie przekroczył jednak 100%. Od tego czasu następowało najpierw stopniowe, potem gwałtowne zwiększenie dynamiki tego procesu. W pierwszych 600 latach II tysiąclecia n.e., a więc w czasie nieporównanie krótszym, nastąpił wzrost liczby ludności o 300 mln, powodując podwojenie się z nawiązką zaludnienia świata. Pozostałe 400 lat obecnego tysiąclecia przyniosło przyrost rzędu 5500 mln, co oznacza wzrost niemal 10-krotny. W rezultacie liczba mieszkańców Ziemi, wynosząca w roku narodzin Chrystusa ok. 250 mln, osiągnęła prawie 6 mld przed końcem ostatniego 10-lecia XX w. Szczególne przyspieszenie wzrostu liczby ludności świata następowało od początku XIX w., co wiązało się z upowszechnianiem demograficznego przejścia; gdyby historię ostatnich 200 lat rozważać, biorąc pod uwagę krótsze przedziały czasu (np. okresy 10-letnie), można by z łatwością dostrzec, iż w latach 60. XX w. zarysowała się tendencja do spadku tempa wzrostu (chociaż nie liczby) ludności. Gwałtowny, bezprecedensowy w perspektywie dziejów, wzrost liczby ludności w 2. połowie XX w. (głównie w krajach mniej rozwiniętych) nazywa się często eksplozją demograficzną. Długoterminowe prognozy demograficzne ONZ wskazują, że słabnięcie tempa będzie się pogłębiać, ale stabilizacja liczby ludności świata nie nastąpi wcześniej, niż pod koniec XXI w. Jeśli wykluczyć wydarzenia, których nie można dziś przewidzieć, ok. roku 2100 Ziemię będzie prawdopodobnie zamieszkiwać ok. 10,2 mld ludzi.

Rozmieszczenie i tempo wzrostu liczby ludności nie są równomierne na kontynentach Ziemi i nigdy takie nie były, chociaż w historii następowały pod tym względem duże zmiany. Najludniejszym kontynentem (chociaż w ciągu minionych kilkuset lat nie najbardziej dynamicznym) była i pozostaje Azja, którą 2001 zamieszkiwało 60,7% ludności świata (ok. 3,7 mld). Drugi kontynent, Afryka, począwszy od połowy lat 80. powoli odbudowuje swój drastycznie uszczuplony w XVII i XVIII w. udział w zaludnieniu Ziemi; chociaż ok. 1950 żyło na nim tylko 9% jej mieszkańców, to 2001 już 13,2% (813 mln), a ok. 2025 wskaźnik ten osiągnie 20% (i będzie taki sam, jak na początku XVII w.). Trzecie miejsce co do wielkości zaludnienia zajmuje Europa, chociaż w XX w. jej udział w ogólnej liczbie ludności świata zmniejszał się gwałtownie, 2001 jej ludność stanowiła 11,8% (726 mln), a ok. 2025 Europę będzie prawdopodobnie zamieszkiwać jedynie 6% ludności świata. Amerykę Łacińską wraz z Karaibami 2001 zamieszkiwało 8,6% ludności świata (526 mln), a Amerykę Południową — 5,7% (341 mln). Zdecydowanie mniej ludzi zamieszkuje Amerykę Północną — 5,2% (317 mln), obszary byłego ZSRR (5%) i Oceanię 0,5% (31 mln), chociaż oba te obszary należą od ok. 200 lat do największych beneficjentów (netto) migracji międzykontynentalnych.

W przeszłości, aż do XVIII w., struktury demograficzne w różnych populacjach były na całym świecie podobne; np. z punktu widzenia struktury wg wieku, wśród wszystkich populacji przeważali ludzie młodzi, starzy zaś stanowili nieznaczną ich część (osoby liczące 65 lat lub starsze występowały rzadziej niż w proporcji 1 : 100); w ostatnich 100–200 latach niemal wszędzie nastąpił spadek (w wielu przypadkach radykalny) udziału dzieci i młodzieży w całej ludności, a także wzrost przeciętnego wieku. W efekcie, niemal wszystkie populacje są obecnie znacznie starsze niż kiedykolwiek w przeszłości, a w niektórych ludzie, którzy ukończyli 65 rok życia, stanowią 15% (a często i więcej) ogółu ludności. Zmiana ta, nazywana zestarzeniem się demograficznym społeczeństw (lub po prostu „starzeniem się”), jest brzemienna w poważne skutki społeczne, ekonomiczne i polityczne; w przeszłości ogólna liczba mężczyzn dorównywała liczbie kobiet, a niekiedy nawet ją przewyższała. Obecnie powszechnie obserwuje się przewagę liczebną (niekiedy bardzo dużą) kobiet nad mężczyznami. Inną ważną przemianą strukturalną ludności świata jest ogromne zwiększenie się udziału ludności mieszkającej w miastach. Około 1900 udział ten wynosił tylko 10%, a ok. 2000 przekroczył 50%. Następuje przy tym silna koncentracja ludności w dużych miastach. W 2000 w miastach liczących powyżej 1 mln osób żyło 18% ludności świata.

Podstawową cechą rozwoju ludności świata w 2. połowie XX w. była wyraźna różnica w procesach demograficznych zachodzących w grupie krajów bardziej i mniej rozwiniętych. Przejawiała się ona w niemal wszystkich sferach tych procesów, jednak najsilniej w ogromnym wzroście koncentracji mieszkańców Ziemi w krajach mniej rozwiniętych. Gdyby zastosować kryteria podziału przyjęte w ONZ, to 1950 tę ostatnią grupę krajów zamieszkiwało 67%, a 1980 — 75%, a 2000 ten odsetek sięgał 80%. Zjawisku temu towarzyszy pogłębiająca się koncentracja światowej produkcji w grupie krajów bardziej rozwiniętych. W 1980 wytworzyły one blisko 80% całkowitej produkcji; oba te procesy złożyły się na dramatyczny wzrost luki w poziomie produktu narodowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca; w końcu lat 80. różnica była blisko 20-krotna; różnica ta jest jednym z większych wyzwań stojących przed ludzkością.

Marek Okólski

Bibliografia

Demografia. Metody analizy i prognozowania, praca zbiorowa pod redakcją M. Cieślak, Warszawa 1992.