litografia

litografia

[gr. líthos ‘kamień’, gráphō ‘piszę’],

poligr., szt. plast. metoda drukowania płaskiego i technika graficzna (grafika), także nazwa odbitki wykonanej tą metodą.

Formę drukową stanowi kam. płyta (zwykle z węglanu wapnia CaCO₃) o wyszlifowanej powierzchni, tzw. kamień litograficzny, na którą nanosi się lewoczytelny rysunek za pomocą tłustej kredki litograf. lub specjalnej farby albo tuszu. Po przetarciu płyty lekko zakwaszonym roztworem gumy arab. miejsca na powierzchni nie zawierające kredki (farby) nabierają właściwości hydrofilowych, tj. zwilżają się wodą i nie przyjmują, w odróżnieniu od miejsc pokrytych rysunkiem, nanoszonej później (za pomocą tamponu lub wałka) farby drukowej. Odbitkę otrzymuje się w prasie litograficznej — farba zostaje przeniesiona na papier dociskany do kamienia litograficznego. Po ponownym zwilżeniu kamienia i nałożeniu farby uzyskuje się kolejną odbitkę. Proces ten powtarza się.

Na kamień litograficzny można również nanosić rysunek metodą fotochemiczną, stosując warstwę światłoczułą (kopiowanie); w tym celu na kamień litograficzny nanosi się roztwór kopiowy (mieszanina dichromianu amonu (NH₄)₂Cr₂O₇ oraz białka jaja kurzego lub albuminy) i po wysuszeniu warstwę kopiową naświetla się przez negatyw oryginału, a następnie wypłukuje się strumieniem wody elementy nie naświetlone (nieutwardzone), uzyskując na kamieniu litograficznym obraz odtwarzanego oryginału.

W celu otrzymania odbitki wielobarwnej przygotowuje się oddzielną formę drukową dla każdego koloru, a w przypadku zastosowania rastra 4 formy dla kolorów podstawowych (niebieskozielonego, purpurowego, żółtego i czarnego). Wykonane negatywy kopiuje się na kamień litograficzny metodą fotochemiczną.

Technika litograficzna jest obecnie stosowana wyłącznie w grafice artyst., w poligrafii została zastąpiona przez offset.

W grafice litografia imituje różne sposoby rysunku (kredkę, pióro, lawowanie), a nawet różne techniki graficzne; kreska oglądana w powiększeniu ma niejednolitą strukturę, widoczną zwłaszcza w napisach; brak odcisku kamienia czy płyty. Rodzaje litografii: kredkowa (na kamieniu groszkowanym), pędzlem, lawowana, piórem (na gładkiej powierzchni), czarno-biała, wielotonalna, barwna (dawniej zw. chromolitografią). Litografie mogą nosić odbijane z kamienia (płyty) sygnatury autora kompozycji (gdy sam rysował na formie) oraz litografa, który preparował kamień i wykonywał odbitki; na ogół są też opatrzone nazwą i adresem zakładu firmującego nakład. W przypadku litografii autorskiej, gdzie artysta uczestniczy w procesie od początku do końca, stosuje się termin „autolitografia”, odbitki są również sygnowane ręcznie, zwykle ołówkiem (od końca XIX w.).

Wynalazcą litografii był niem. grafik amator, A. Senefelder (1771–1834); oprac. on specjalny tusz litograficzny i skonstruował nowy typ prasy; 1799 otrzymał przywilej król. chroniący jego wynalazek i uzyskał prawo wyłączności na 15 lat. Powszechne zainteresowanie litografią nastąpiło ok. 1802, prawie we wszystkich miastach niem. powstały zakłady litografii; technika ta, ze względu na stosunkowo prosty sposób opracowania i duże nakłady, zrobiła natychmiastową karierę. Była stosowana w grafice autorskiej, reprodukcyjnej i ilustracji, do powielania nut oraz pisma. Początkowo gł. czarno-biała, ok. 1830 pojawiła się litografia barwna, zw. wówczas chromolitografią. Najwyższy poziom osiągnęła litografia artyst. początkowo we Francji, gdzie działali: C. Vernet, Th. Géricault, H. Daumier, E. Delacroix, J.A.D. Ingres, A. Dévéria. Pierwszy pol. zakład litografii (1818–21), zał. przez J. Siestrzyńskiego i A. Chodkiewicza, znajdował się w Inst. Głuchoniemych w Warszawie. Wybitnym litografem byli: J.F. Piwarski, autor Kramu malowniczego, a także F. Kostrzewski i A. Orłowski. Zakłady litograficzne powstały we Lwowie (m.in. A. Lange, M. Stęczyński), Wilnie, Poznaniu i Krakowie. Około poł. XIX w. istniało w Warszawie 37 zakładów litograficznych, m.in. zakład o aspiracjach artyst. M. Fajansa, szkolonego kilka lat w Paryżu u litografa Lemerciera, wydał m.in. Album kaliskie, Album widoków Warszawy i Album widoków N. Ordy; pracownia A. Dzwonkowskiego specjalizowała się w widokach miast i portretach (Hetmani polscy koronni i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Arcybiskupi gnieźnieńscy i prymasi); zakład A. Pecqua był oprócz zakładu Fajansa najważniejszą artyst. firmą litograficzną (Poczet królów polskich, Album lubelskie). Od 2. poł. XIX w. do dziś litografia jest stosowana chętnie w grafice autorskiej i użytkowej; wybitnymi twórcami litografii byli: H. Fantin-Latour, O. Redon, H. de Toulouse-Lautrec, E. Vuillard, P. Bonnard, A. Mucha, E. Degas, L. Corinth, A. Menzel, E. Munch, A. Lunois, także P. Picasso, M. Chagall, G. Braque. W Polsce litografię uprawiali prawie wszyscy artyści zajmujący się grafiką, wybitnymi litografami byli: L. Wyczółkowski, T. Axentowicz, W. Borowski, J. Stanisławski.

Herbert Czichon (Poligrafia), Joanna Talbierska (Sztuka)

Bibliografia

I. TESSARO-KOSIMOWA Historia litografii warszawskiej, Warszawa 1973;

W. KOSCHATZKY Die Kunst der Graphik. Technik, Geschichte, Meisterwerke, Augsburg 1972.

Toulouse-Lautrec Henri de, Jane Avril, plakat, 1898

Delacroix Eugène, litografia do Fausta przedstawiająca spotkanie Fausta i Mefisto — Bibliotheque Nationale, Paryż

Dürer i Rafael przed tronem Sztuki, litografia Hoffa na podstawie obrazu Franza Pforra