leninizm
 
Encyklopedia PWN
leninizm,
Koncepcja stworzona i rozwijana przez W. Lenina jako teoria dostosowująca marksizm do nowej sytuacji historycznej, a następnie — w zmodyfikowanej formie — ideologia obowiązująca w państwach komunistycznych.
Charakterystyczną cechą leninizmu było podporządkowanie teorii marksistowskiej praktyce rewolucyjnej. Większość swoich koncepcji Lenin sformułował w polemice z autorami teorii, które utrudniały przeprowadzenie rewolucji komunistycznej w zacofanej Rosji, zwłaszcza teoriami deterministycznymi podkreślającymi dojrzałość kapitalistycznego rozwoju jako warunku zmian rewolucyjnych.
Do zasadniczych elementów leninizmu należą: 1) powtórzenie klasycznej marksistowskiej tezy o nieuchronnym upadku kapitalizmu, przy jednoczesnym wyjaśnieniu jego dotychczasowego rozwoju; służyła temu koncepcja imperializmu jako najwyższego stadium kapitalizmu, powtórzona za J.A. Hobsonem i R. Hilferdingiem, wg której trwanie tego ustroju wynikało z imperialnej polityki ekonomicznej pozwalającej zaspokoić potrzeby części społeczeństwa; jednak postępująca monopolizacja i konkurencja miały wyczerpać te możliwości i doprowadzić do załamania się ustroju; 2) podkreślenie roli „partii nowego typu”, zdyscyplinowanej, profesjonalnej i zhierarchizowanej zgodnie z zasadą tzw. centralizmu demokratycznego, która miała stanowić „awangardę proletariatu” i wykorzystując okoliczności, doprowadzić do rewolucji; koncepcja ta nie wykluczała korzystania z nastrojów mas, w tym robotników, a także — co było w tradycji komunistycznej względnie nowe — chłopów; nie wykluczała też wykorzystania rewolucji burżuazyjnej przez partię do przekształcenia jej w rewolucję komunistyczną, co współbrzmiało z koncepcją L. Trockiego tzw. permanentnej rewolucji; 3) koncepcja państwa, które po rewolucji komunistycznej zacznie „obumierać”, redukując swoje funkcje wyłącznie do administracji i buchalterii; praca taka nie będzie wymagała szczególnych kwalifikacji i może być wykonywana przez każdego robotnika; przed tym jednak musi nastąpić dyktatura proletariatu (dyktatura), uzbrojenie klasy robotniczej, zniszczenie władzy burżuazji i przejęcie całkowitej kontroli przez proletariat, co faktycznie oznaczało przejęcie pełni władzy przez partię komunistyczną; 4) zasada partyjności w filozofii głosząca, że filozofia stanowi spór między 2 orientacjami — materialistycznymi i idealistycznymi — a każdy, kto próbuje poza ten spór wyjść, jest faktycznie idealistą; spór ten odzwierciedla głównie konflikt klasowy i kulturowy, rozgrywający się w historii, nie istnieje więc postawa neutralna, a każda filozofia stanowi jakąś uwarunkowaną klasowo ideologię; leninizm ujmował idealizm i materializm w kategoriach niezmiernie prostych, wręcz prymitywnych: materialistą jest ten, kto uważa, że materia „istnieje obiektywnie” i jest poznawana w ten sposób, że „odbija się w ludzkiej głowie” (tezę tę później nazwano „teorią odbicia”); idealistą zaś jest ten, kto z różnych powodów temu zaprzecza lub to zaciemnia, ponieważ owe zaprzeczenia i zaciemnienia zawsze prowadzą do „berkeleizmu”, „fideizmu” i „klechostwa”.
Polemiczny charakter leninizmu sprawiał, że pojawiały się w nim tezy sprzeczne, które w różnych momentach historycznych mogły być wykorzystywane przez partię komunistyczną, np. dotyczące gospodarki (uzasadnienie dla komunizmu wojennego, ale także dla Nowej Ekonomicznej Polityki), sposobu organizowania życia społecznego (budowanie biurokracji, ale i jej krytyka), kwestii narodowej (zasada samostanowienia narodów, ale także wyższość racji rewolucji nad racją narodową) lub filozoficzną (całkowite odrzucenie „idealizmu”, ale także pochwała dialektyki G.W.F. Hegla).
Leninizm stosunkowo szybko spotkał się z krytyką tych marksistów, którzy zachowali w swych poglądach wyraźne wątki determinizmu historycznego (K. Kautsky, R. Luksemburg) i którzy traktowali leninizm jako koncepcję rozmijającą się z podstawowymi zasadami marksistowskiego historyzmu, a w rewolucji październikowej i w państwie bolszewickim znaleźli potwierdzenie swoich obaw. Leninizm zawiera wiele podobieństw do trockizmu, a różnice między Leninem i Trockim, dotyczące np. biurokracji, wynikały zwykle z odmiennych koncepcji przyjęcia aktualnej taktyki.
Leninizm był koncepcją umożliwiającą i uzasadniającą powstawanie totalitarnych struktur państwowych. Był wykorzystywany i adaptowany przez Stalina w ZSRR, w krajach Europy Środkowowschodniej (także w Polsce) oraz w krajach Azji i Ameryki (w Chinach przez Mao Zedonga, w Demokratycznej Republice Wietnamu przez Ho Chi Minha, na Kubie przez F. Castro, w Korei Północnej przez Kim Ir Sena). O totalitarnym charakterze leninizmu świadczą następujące przesłanki: 1) najważniejszym celem jest rewolucja komunistyczna oraz obrona systemu komunistycznego, a ktokolwiek temu zagraża, powinien być zniszczony; 2) żadna sfera życia społecznego nie jest neutralna wobec tego celu — od gospodarki po naukę; 3) ostatecznym arbitrem wszystkiego jest partia komunistyczna.
Ryszard Legutko
Bibliografia
L. Kołakowski Główne nurty markszizmu, Londyn 1988;
A. Walicki Marksizm i skok do królestwa wolności, Warszawa 1996.
L. Schapiro, P. Reddaway Lenin. The Man, the Theorist, the Leader: A Reappraisal, London 1967;
A. Besançon Les origines intellectuelles du léninisme, Paris 1986.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia