krucjaty
 
Encyklopedia PWN
krucjaty
[łac. crux ‘krzyż’],
wyprawy krzyżowe,
zbrojne wyprawy podejmowane w XI–XIII w. dla odzyskania Grobu Chrystusa w Jerozolimie z rąk muzułmanów lub dla jego obrony, organizowane (przynajmniej formalnie) przez papiestwo jako przedsięwzięcia całego zachodniego chrześcijaństwa.
Były jednocześnie wyprawami wojennymi i pielgrzymkami, charakteryzował je szczególny rytuał i status prawny, z założenia nie miały służyć realizacji partykularnych celów politycznych poszczególnych państw. Rytuał krucjatowy obejmował składanie uroczystych ślubowań przed wyprawą i naszywanie krzyży na szaty (stąd uczestników wypraw zwano krzyżowcami), odbywanie praktyk religijnych (spowiedź, msza święta) przed bitwą. Udział w krucjacie, uważany za akt pobożności, zapewniał krzyżowcom odpust i ochronę prawną od chwili złożenia ślubu. Popularność idei krucjat inspirowała tych wiernych, którzy nie mogli udać się do Palestyny, do działań zastępczych, które stały się istotnym elementem ruchu krucjatowego: wspierania krucjaty modlitwą oraz materialnie i propagandowo, a także do udziału w wyprawach naśladowczych.
Pojawienie się dopiero w końcu XI w. myśli zbrojnego odzyskania Jerozolimy, zdobytej przez Arabów już 638, spowodowane zostało jednoczesnym wystąpieniem wielu czynników. Idea świętej wojny z innowiercami upowszechniła się w chrześcijańskiej Europie w 2. połowie XI w. w wyniku udziału rycerstwa europejskiego w rekonkwiście ziem Półwyspu Iberyjskiego, zwłaszcza po apelu 1063 papieża Aleksandra II o pomoc dla chrześcijan hiszpańskich i nadaniu odpustów uczestnikom tych walk. Na Bliskim Wschodzie 1071 Turcy seldżucccy zdobyli Jerozolimę. W 1095 cesarz bizantyński, zagrożony ze strony Turków, zwrócił się do papieża z prośbą o posiłki zbrojne. Wojna w Azji Mniejszej utrudniała ruch pielgrzymkowy do Jerozolimy i handel włoski z Bliskim Wschodem. W tej sytuacji 27 XI 1095, podczas synodu w Clermont, papież Urban II wystąpił z apelem o pomoc dla chrześcijaństwa na Wschodzie; przejęcie inicjatywy przez papiestwo dawało mu szansę wzmocnienia swej pozycji wobec cesarstwa zachodniego, a także wobec Kościoła i cesarstwa wschodniego (po schizmie wschodniej 1054). Popularność idei krucjat w szerokich warstwach społeczeństwa wynikała też z nadziei zdobycia łupów i ziemi, której brak odczuwali szczególnie młodsi synowie feudałów, odsunięci od dziedziczenia według zasad primogenitury, oraz chłopi we względnie przeludnionej Francji.
Jako pierwsze ruszyły 1096 na wschód liczne grupy chłopów z Francji i Nadrenii (krucjata ludowa); podczas wędrówki część z nich skupiła się na pogromach Żydów w miastach niemieckich, część się rozproszyła w drodze przez Węgry i Bałkany; resztki (pod wodzą kaznodziei Piotra z Amiens) zostały całkowicie rozbite w Azji Mniejszej przez Turków. Większe szanse na sukces miały krucjaty rycerskie; I z nich (1096–99) — której 4 główne grupy, początkowo zmierzające oddzielnie do Konstantynopola, pochodziły z Lotaryngii, południowej i północnej Francji oraz południowej Italii — połączona po przekroczeniu Bosforu w jedną armię (pod wodzą legata papieskiego Ademara z Monteil, księcia Gotfryda z Bouillon i jego brata Baldwina, księcia Boemunda z Tarentu i hrabiego Rajmunda z Tuluzy), przeszła przez Azję Mniejszą, rozbijając 1097 armie sułtanatu konijskiego; 1098 krzyżowcy zdobyli Edessę i Antiochię, a 15 VII 1099 Jerozolimę. Na opanowanych obszarach Palestyny i Syrii utworzyli państewka łacińskie: hrabstwo Edessy, księstwo Antiochii, Królestwo Jerozolimskie (początkowo jako lenno papieskie) i hrabstwo Trypolisu; zostały one zorganizowane według zachodnioeuropejskich zasad feudalnych; stale zagrożone przez muzułmanów, istniały dzięki napływowi nowych krzyżowców z Europy i działalności zakonów rycerskich (zwłaszcza joannitów i templariuszy, z czasem też krzyżaków), które utworzono specjalnie dla wspierania ruchu krucjatowego, a także dzięki rozdrobnieniu politycznemu i skłóceniu muzułmanów na Bliskim Wschodzie; również siły Łacinników były osłabiane przez ciągłe waśnie wewnętrzne.
W 1144 upadło hrabstwo Edessy; na pomoc państwom krzyżowców ruszyła II krucjata 1147–49 pod wodzą Konrada III niemieckiego i Ludwika VII francuskiego, zakończona bez sukcesów. Sytuację państw łacińskich pogorszyło powstanie 1171 potężnego państwa muzułmańskiego pod władzą Saladyna; po bitwie 1187 pod Hittin zajął on Jerozolimę i niemal całe królestwo. Stało się to impulsem dla zorganizowania III krucjaty 1189–92, składającej się z wypraw: cesarza Fryderyka I Barbarossy (znacznie osłabionej po jego śmierci 1190 w Azji Mniejszej) oraz Filipa II Augusta francuskiego i Ryszarda I Lwie Serce angielskiego, która odzyskała niewielki pas wybrzeża lewantyńskiego. Wypaczeniem pierwotnej idei stała się IV krucjata 1202–04, której uczestnicy z inicjatywy i przy udziale Wenecji interweniowali w spory bizantyńskie; 1204 krzyżowcy zdobyli i złupili Konstantynopol, po czym na części ziem cesarstwa bizantyńskiego utworzyli własne państewka: Cesarstwo Łacińskie, królestwo Tessaloniki, księstwo Aten i Teb, księstwo Achai. Odpowiedzią na tę kompromitację idei krucjat stała się 1212 wyprawa dzieci, których niewinność miała zapewnić wyzwolenie Jerozolimy; z powodu braku środków transportu część wędrujących dzieci rozproszyła się, część została sprzedana w niewolę. Nie przyniosła też sukcesu V krucjata (1217–21) pod wodzą króla Węgier Andrzeja II, margrabiego Leopolda VI austriackiego i legata Pelagiusza, która drogą morską dotarła do Akki i Egiptu i toczyła walki w delcie Nilu. Natomiast w wyniku zabiegów dyplomatycznych cesarza Fryderyka II podczas wyprawy 1228–29 — nie zaliczanej zwykle do krucjat z powodu braku aprobaty papieskiej (cesarz był wówczas wyklęty) — Jerozolima 1229 wróciła pod władzę chrześcijan. Po ponownym jej zdobyciu 1244 przez muzułmanów dwie krucjaty zorganizował król francuski Ludwik IX Święty: VI (1248–54) wylądowała w Egipcie, a VII (1270) w Tunisie; obie nie odniosły sukcesu. W 1268 Mamelucy zdobyli Antiochię, 1289 Trypolis, a 1291 Akkę, kładąc kres państwom krzyżowców; utrata ich ostatnich palestyńskich posiadłości zakończyła epokę walk o Grób Święty.
Ruch krucjatowy zakończył się klęską; państwa łacińskie okazały się nietrwałe; po zakończeniu krucjat w rękach Łacinników pozostał Cypr, księstwo Achai do 1432, Aten i Teb do 1456 oraz państwo joannitów na Rodos (1309–1522). W wyniku krucjat złamana została siła Bizancjum, osłaniającego wcześniej kontynent przed ekspansją turecką; pogorszyło się położenie chrześcijan wschodnich w krajach islamu, do czasu wypraw krzyżowych traktowanych przez muzułmanów dość tolerancyjnie. Krucjaty umocniły poczucie jedności Kościoła rzymskiego i kręgu kultury zachodniej, ale spowodowały nasilenie się wrogości wobec innowierców, m.in. Żydów. IV krucjata przypieczętowała rozłam między Kościołem katolickim a prawosławnym. Ruch krucjatowy ożywił w Europie religijność i wzbogacił jej formy (pielgrzymki, odpusty, kult relikwii przywożonych z Ziemi Świętej i z Konstantynopola). Zakładanie przez zakony rycerskie schronisk dla pielgrzymów na szlakach do Palestyny wpłynęło na rozwój sieci szpitali w Europie. W okresie krucjat rozwijała się kultura rycerska i kształtował ideał rycerza chrześcijańskiego jako obrońcy wiary.
Od uznania 1147 przez świętego Bernarda z Clairvaux wypraw przeciw poganom za równoprawne z planowaną II krucjatą, status wyprawy krzyżowej otrzymywały walki z innowiercami: rekonkwista, ekspedycje przeciw pogańskim ludom nadbałtyckim (Słowianom połabskim, Prusom, Finom i in.), Turkom w XIV–XV w.; a także przeciw heretykom: albigensom (1209–29), husytom (XV w.) i wyklętym władcom (jak Piotr III Wielki, król Aragonii i Sycylii).
Bibliografia
S. Runciman Dzieje wypraw krzyżowych, t. 1–3, Warszawa 1987.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia