kozackie powstania
 
Encyklopedia PWN
kozackie powstania,
zbrojne wystąpienia Kozaków na Ukrainie, wywołane ograniczaniem ich swobód, zmniejszaniem rejestru kozackiego (kozacy rejestrowi) i zakazem samowolnych wypraw nad Morze Czarne, zakłócających stosunki polsko-tureckie;
przeradzały się często w powstania ludowe w obronie religii prawosławnej, skierowane także przeciwko starostom ograniczającym wolności kozackie. Powstanie 1591–93 pod wodzą K. Kosińskiego, wywołane niezadowoleniem Kozaków z uchwalonej przez sejm 1590 ustawy, która podporządkowywała ich władzy i kontroli hetmana koronnego i ujmowała w ramy rejestru kozackiego (600 ludzi); stłumione przez nadworne wojska Ostrogskich i Wiśniowieckich; powstanie 1595–96 pod wodzą S. Nalewajki, G. Łobody i M. Sawuły, ogarnęło część Wołynia, północną Kijowszczyznę, Polesie, a nawet Mohylew; spowodowane wzmożoną polską kolonizacją ziem na Ukrainie oraz postanowieniami sejmu 1593, zaostrzającymi represje wobec Kozaczyzny; stłumione przez siły koronne hetmana S. Żółkiewskiego (bitwa pod Łubniami); powstanie 1625 pod wodzą M. Żmajły, stłumione przez wojska koronne hetmana S. Koniecpolskiego; Kozacy przyjęli narzucone im przez Koniecpolskiego warunki (tzw. ugoda kurukowska ograniczała rejestr kozacki do 6 tysięcy ludzi, zabraniając jednocześnie Kozakom wypraw przeciw Turkom nad Morze Czarne); powstanie 1630 pod wodzą T. Fedorowicza, wybuchło na skutek konfliktu pomiędzy uprzywilejowanymi Kozakami rejestrowymi a pozostałymi, zmuszonymi do wypełniania świadczeń pańszczyźnianych; zakończone ugodą będącą powtórzeniem ugody kurukowskiej; powstanie 1635 pod wodzą I. Sulimy, doprowadziło do zniszczenia Kudaku — twierdzy nad Dnieprem, stojącej na przeszkodzie Kozakom w organizowaniu wypraw na posiadłości tureckie; zostało stłumione dzięki współdziałaniu sił polskich z Kozakami rejestrowymi; powstanie 1637–38 pod wodzą P. Pawluka, stłumione przez wojska hetmana M. Potockiego (bitwa pod Kumejkami); powstanie 1638 pod wodzą Putywlca, T.D. Huni i J. Ostrzanina (Ostrzanicy), wywołane na Zadnieprzu przez Kozaków wypisanych z rejestru; stłumione przez wojska J. Wiśniowieckiego; w powstaniu 1648–54 pod wodzą B. Chmielnickiego głoszono hasła społeczne, religijne i narodowościowe w celu porwania do walki z Rzecząpospolitą nie tylko Kozaków rejestrowych, ale całej ludności ukraińskiej; po kilkuletnich zmaganiach (Żółte Wody, Korsuń, Piławce 1648, oblężenie Zbaraża, Zborów 1649, Beresteczko 1651, Batoh 1652, Żwaniec 1653) i wcześniejszych nieudanych próbach uzyskania pomocy u chana krymskiego i Turcji, Chmielnicki na radzie perejasławskiej (1654) zdecydował się na poddanie Ukrainy Rosji; samodzielną rolę polityczną próbowali odgrywać Kozacy do śmierci Chmielnickiego (1657), pozostając w późniejszym okresie w orbicie wpływów Rzeczypospolitej, Rosji i Turcji; ostatnim z wielkich powstań kozackich było powstanie 1702–04 pod wodzą S. Paleja, wywołane likwidacją wojska kozackiego przez sejm 1699; objęło znaczną część województwa kijowskiego, bracławskiego, Wołyń i Podole; ostatecznie stłumione dopiero 1714.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia