konspiracja w Polsce

konspiracja w Polsce 1939–45,

tajna działalność skierowana przeciwko okupantom: niem. i sowieckiemu, prowadzona przez organizacje polit. i zbrojne na obszarze Rzeczypospolitej od IX 1939.

27 IX 1939 w Warszawie (przed kapitulacją stolicy) powołano, na rozkaz Nacz. Wodza, Służbę Zwycięstwu Polski, którą na przeł. 1939 i 1940 przekształcono w Związek Walki Zbrojnej, 14 II 1942 przemianowano na Armię Krajową, stanowiącą podziemne siły zbrojne Rzeczypospolitej; jednocześnie kształtowały się inne instytucje Polskiego Państwa Podziemnego 1939–45, m.in.: Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Polityczny Kom. Porozumiewawczy, później Krajowa Reprezentacja Polityczna, przekształcona w Radę Jedności Narodowej; działalność podziemną podjęły partie polit.: Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość oraz Stronnictwo Ludowe „Roch” z Centralnym Kierownictwem Ruchu Lud., Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Narodowe oraz inne ugrupowania polit., m.in.: Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych, Front Odrodzenia Polski, Konfederacja Narodu, Organizacja Polska, Unia, Ojczyzna, Konwent Organizacji Niepodległościowych, Polscy Socjaliści, później Robotnicza Partia Polskich Socjalistów, Polska Partia Robotnicza; powstały organizacje polit.-wojsk. i zbrojne o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym, samodzielne lub podporządkowane partiom polit., m.in.: Bataliony Chłopskie, Gwardia Ludowa WRN, Narodowa Organizacja Wojskowa, Związek Jaszczurczy, Narodowe Siły Zbrojne, Narodowy Związek Wojskowy, Konfederacja Zbrojna, Muszkieterowie, Organizacja Wojskowa, Komenda Obrońców Polski, Organizacja Wojskowa „Wilki”, Obóz Polski Walczącej, Miecz i Pług, Tajna Armia Polska, Polska Armia Ludowa, Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa, Polska Niepodległa, Gwardia Ludowa, później Armia Ludowa, Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe, Związek Czynu Zbrojnego, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, Żydowska Organizacja Bojowa; łącznie istniało ponad 300 organizacji konspiracyjnych liczących kilkaset tysięcy członków; od 1940 większość organizacji zbrojnych uznających władze RP na uchodźstwie, w wyniku tzw. akcji scaleniowej, stopniowo podporządkowała się ZWZ-AK; organizacje konspiracyjne prowadziły różnorodną działalność, m.in. partyzancką, dywersyjno-sabotażową, wywiadowczą, propagandową, oświat., kult. (najintensywniejszą 1943–44), 1944 AK przeprowadziła akcję „Burza”, a 1 VIII–2 X 1944 trwało powstanie warszawskie. W 1945 władze Pol. Państwa Podziemnego i większość organizacji konspiracyjnych zakończyły działalność; w konspiracji pozostała głównie część żołnierzy AK (rozwiązanej I 1945) i organizacje zbrojne obozu nar. (NSZ, NZW) oraz stronnictwa polit. zwalczane przez władze komunist.; współtworzyły podziemie niepodległościowe w Polsce.