klientela
 
Encyklopedia PWN
klientela
[łac.],
klientelizm:
1) ogół nabywców (klientów) np. sklepu, przedsiębiorstwa handlowego;
2) hist. inaczej klientelizm, rzadziej patronaż, nieformalny, względnie trwały układ między osobami nierównymi sobie, w którym mocniejszy (możniejszy) partner, czyli patron, dysponujący znacznymi zasobami, zapewnia słabszemu, czyli klientowi, osłonę i za to może domagać się od niego różnorodnych świadczeń. Klientela pochodzi od łac. cliens, oznaczającego w starożytnym Rzymie człowieka wolnego, który dobrowolnie podlegając innemu (patronus), otrzymywał od niego osłonę w formie żywności lub pieniędzy i poparcie w sądach; za to klienci demonstrowali szacunek, głosili chwałę patrona. Klientela w Rzymie była uznana prawnie, klient i patron nie mogli świadczyć przeciw sobie przed sądem; status klientalny był zwykle dziedziczony, klientem stawał się wyzwolony niewolnik (wyzwoleniec).
Klientela, będąca przedmiotem badań antropologów, politologów i historyków, występuje w bardzo różnych warunkach i środowiskach. W Europie Zachodniej w późnym średniowieczu klientela zaczęła zastępować więzi lenne; w Polsce przedrozbiorowej jej znaczenie rosło jako forma uzależnienia szlachty od magnatów; posługując się klientelą spośród średniej szlachty, magnaci podporządkowywali sobie sejmiki, pośrednicząc w uzyskiwaniu dla nich korzyści z łaski królewskiej; działali więc jako pośrednicy (brokers) w dystrybucji zasobów publicznych. Potężnymi patronami, głównie na terenie Małopolski i Rusi, byli P. Kmita, a następnie J. Zamoyski, na Litwie zaś K. Radziwiłł. W XVII i XVIII w. klientela magnacka stała się zjawiskiem dominującym w ustroju społecznym Rzeczypospolitej. W Europie Zachodniej tendencja była odwrotna: wraz z ekspansją absolutyzmu klienteli możnych (arystokracji) jako przeciwwaga władzy monarszej słabła; we Francji jako czynnik polityczny wystąpiła po raz ostatni we frondzie książąt; Ludwik XIV skutecznie zmonopolizował klientelę na dworze wersalskim. Jednak siatki klienteli rozwijały się w administracji państwowej. Na Wyspach Brytyjskich klientela przyjmowała różnorodne postaci; w Szwecji XV–początek XVII w. klienci podpisywali akty, zwane manrent, którymi zobowiązywali się wobec szefów klanów i arystokratów głównie do pomocy w akcjach zbrojnych (wróżdach, zajazdach); w Anglii przejawem tzw. nieprawego feudalizmu było przyjmowanie przez klienta symboli (barw) patrona, zjawisko zakazywane i zanikłe za Tudorów. Jeszcze za Elżbiety I typowa klientela magnacka istniała na północy i w niektórych hrabstwach środkowej Anglii, ale władze centralne spektakularnie położyły temu kres; jednocześnie kwitł patronat wokół dworu monarszego. Za pierwszych Stuartów najpotężniejszym patronem był G. Villiers ks. Buckingham.
Nowy etap rozwoju klienteli politycznej otworzyły nowoczesne systemy wyborcze: już w I Rzeczypospolitej magnaci-patroni wymagali od szlacheckich klientów posłusznego głosowania na sejmikach; w Wielkiej Brytanii XVIII w. aż do reformy 1832 wybory do Izby Gmin były w znacznej mierze rozstrzygane za pomocą klienteli; sprzyjała temu koncentracja własności ziemskiej; wyborcy oddawali głosy na wskazanych kandydatów, licząc na poparcie patronów u władz państwowych; do czasu wprowadzenia służby cywilnej (od 1884 otwarte konkursy i egzamin) większość stanowisk w administracji w Indiach (Kompania Wschodnioindyjska) obsadzano wg woli wpływowych patronów (arystokratów, ministrów).
Klasycznym regionem klienteli są kraje śródziemnomorskie; w Grecji, na Bałkanach, we Włoszech i w Hiszpanii do niedawna sprzyjało temu charakterystyczne zamknięcie odległych od centrów gmin wiejskich; rolę patronów-pośredników między administracją a środowiskiem przejmowali lokalni urzędnicy, prawnicy, duchowni. Na południu Włoch z więzi klienteli korzystała i korzysta mafia (Sycylia), n’drangheta (Kalabria) i camorra (Neapol).
Nowoczesna gospodarka, polityka i struktury społeczne nie okazały się sprzeczne z więziami klientalnymi; klientela bywa uważana za przejaw zacofania i korupcji, ale także za czynnik łagodzący „bezduszność” biurokracji. Najsilniej zaznaczyło się to we Włoszech, gdzie 1954 A. Fanfani przyjął klientelę praktycznie jako podstawę struktury organizacyjnej ChD, wiążąc partię ściśle z administracją państwową i czyniąc dystrybutorem środków publicznych; z czasem powstało kilka jej frakcji, każda organizująca własną klientelę. Pospieszne rozszerzanie agend państwa w 2. połowie XX w. zintensyfikowało systemy klienteli, bowiem wielu mieszkańców peryferii potrzebuje patronów-pośredników (zwykle prawników, polityków), by realizować swe uprawnienia i unikać ciężarów odczuwanych jako zagrożenie. W Stanach Zjednoczonych klientelę publiczną ograniczyło wprowadzenie zasad służby cywilnej (1883), jednak wiele stanowisk rządowych i w dyplomacji pozostaje w gestii prezydenta, służąc wynagrodzeniu jego stronników. Szczególnym amerykańskim zjawiskiem jest political machine w niektórych wielkich miastach, jak Chicago (zwłaszcza do 1976), gdzie systemem zatrudniania w administracji rządziła przez swą klientelę Partia Demokratyczna.
Proponowany przez antropologów podział na klientelę ekonomiczną (dla przetrwania) i polityczną nie bywa ścisły; zależność klientalna w wielu regionach Ameryki Łacińskiej czy południowej Azji pozwala przetrwać formalnie wolnym chłopom, będąc zarazem narzędziem wyborczym klasy politycznej. Spornym zagadnieniem jest rola klienteli w ZSRR: J. Stalin zlikwidował istniejące układy klienteli w partii komunistycznej, ale po jego śmierci zjawisko odżyło; kolejni sekretarze ściągali z terenu do Moskwy zaufanych ludzi, wzmacniając swe zaplecze polityczne w KC i administracji, jednak w aparacie gospodarczym wielką rolę odgrywały interesy branżowe, podobnie było w krajach zależnych od ZSRR.
Klientela funkcjonuje także w skali międzynarodowej; po II wojnie światowej rolę patronów grały byłe mocarstwa kolonialne, a z czasem głównie USA i ZSRR; był to istotny czynnik zimnej wojny; w zamian za pomoc gospodarczą i militarną współpracujące (uzależnione) reżimy popierały mocarstwa swych patronów na forum międzynarodowym (ONZ), odstępowały bazy wojskowe itd. Takimi klientami ZSRR (oprócz państw obozu komunistycznego) były np. Kuba, Etiopia, a USA — Iran, Filipiny.
Antoni Mączak
Bibliografia
J. Tarkowski Patroni i klienci, Warszawa 1996;
A. Mączak Klientela, wyd. 2 Warszawa 2000.
Klientelsysteme im Europa der Frühen Neuzeit, Hrsg. A. Mączak, München 1988;
Patronage in Ancient Society, ed. A. Wallace-Hadrill, London 1989;
Democracy, Clientelism, and Civil Society, ed. L. Roniger, A. Güneţ-Ayata, London 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia