kenozoik

kenozoik

[gr. kainós ‘nowy’, zōḗ ‘życie’],

era kenozoiczna,

najmłodsza era (jednostka geochronologiczna) w geologicznej historii Ziemi, trwająca od ok. 65 mln lat temu do dziś; także eratem (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący skały powstałe w tej erze.

czas

od ok. 65 mln lat temu do dzisiaj

najważniejsze wydarzenia

intensywny ruch płyt litosfery, który doprowadził do dzisiejszego rozmieszczenia lądów i mórz

kolizje kontynentów prowadzące do wypiętrzenia najwyższych łańcuchów górskich (m.in.: Himalaje, Kordyliery, Kaukaz, Alpy, Atlas, Karpaty)

rozwój roślin okrytozalążkowych i ich dominacja nad nagozalążkowymi

bujna wegetacja roślin i nagromadzenie materii organicznej, które dało początek złożom węgla brunatnego

rozwój ssaków łożyskowych

wystąpienie, u schyłku kenozoiku, na półkuli północnej serii zlodowaceń na wielkich obszarach kontynentów

wykształcenie się charakterystycznych dla okresów zlodowaceń gatunków, które także w tym okresie w większości wymarły (mamut, nosorożec włochaty)

ewolucja człowiekowatych: w pliocenie powstanie prymitywnych form hominidów (australopiteki), u schyłku pliocenu — przedstawicieli Homo habilis, w czwartorzędzie — człowieka współczesnego

Dzieli się na 2 okresy: trzeciorzęd, obejmujący paleogen i neogen, oraz  czwartorzęd, w którego skład wchodzi plejstocen i holocen. Podobnie jak w przypadku wszystkich er, podstawą wydzielenia kenozoiku jest rozwój świata organicznego; granicę mezozoiku i kenozoiku wyznacza głęboka zmiana charakteru głównie świata zwierzęcego, spowodowana wielkim wymieraniem organizmów; wymarły amonity i belemnity, dinozaury oraz wielkie gady wodne (ichtiozaury) i latające (pterozaury), a ich miejsce zajęły ssaki, które wkrótce zasiedliły wszystkie nisze ekologiczne (kenozoik to era panowania ssaków).

Procesy geologiczne.

Kenozoik jest okresem intensywnych ruchów płyt litosfery, które spowodowały powstanie dzisiejszego rozmieszczenia lądów i mórz. Kenozoik to także okres potężnych deformacji tektonicznych związanych z młodszymi fazami orogenezy alpejskiej: w starszym trzeciorzędzie na całej kuli ziemskiej w wyniku fałdowań skorupy ziemskiej wywołanych kolizją kontynentów powstały najwyższe łańcuchy górskie, m.in.: Himalaje, Kordyliery, Kaukaz, Alpy, Atlas, Karpaty, a wypiętrzeniu blokowemu uległo także wiele obszarów sfałdowanych we wcześniejszych etapach geologicznej historii Ziemi, które w wyniku działania erozji i ruchów obniżających nie zaznaczały się już w rzeźbie powierzchni Ziemi u schyłku mezozoiku. W starszym trzeciorzędzie obszar Europy kilkakrotnie nawiedzały transgresje morza, największa nastąpiła w oligocenie. U schyłku kenozoiku w czwartorzędzie (plejstocen), na półkuli północnej nastąpiła seria zlodowaceń, w których wyniku skorupa lodowa kilkakrotnie pokryła kilkukilometrową warstwą ogromne obszary kontynentów. Zmagazynowanie wody w lodowcach powodowało zmniejszenie ilości wód na kuli ziemskiej i obniżenie poziomu oceanu światowego. Wraz z wycofaniem się lądolodu ostatniego zlodowacenia (ok. 10 tysięcy lat temu) ustalił się ostatecznie współczesny zarys lądów i mórz. Ustępujący lądolód pokrył zlodowacone wcześniej obszary grubą warstwą utworów lodowcowych, a jego działalność była głównym czynnikiem kształtującym współczesną rzeźbę powierzchni Ziemi na tych terenach. Okresy lodowcowe odcisnęły piętno także w obszarach górskich. Procesy orogenezy alpejskiej, eustatyczne ruchy poziomu morza oraz erozja i sedymentacja lodowcowa były czynnikami powodującymi powstanie dzisiejszej rzeźby przeważającej części kuli ziemskiej.

Świat roślinny i zwierzęcy.

Świat roślinny kenozoiku ewoluował stopniowo, od form późno kredowych ku coraz większemu udziałowi roślin okrytozalążkowych, i stawał się coraz bardziej podobny do dzisiejszego. Ciepły klimat trzeciorzędu sprzyjał bujnej wegetacji roślinnej, a nagromadzenie materii organicznej dało początek bogatym złożom węgla brunatnego. W trzeciorzędzie bardzo silnie rozwijały się ssaki łożyskowe; w czwartorzędzie, wraz z ochłodzeniem klimatu, liczba gatunków ssaków uległa ograniczeniu; na obszarach objętych zlodowaceniami świat zwierzęcy znacznie zubożał, wykształciły się tam także charakterystyczne gatunki, które wraz z ustąpieniem lądolodu w większości wymarły (mamut, nosorożec włochaty) lub zasięg ich występowania został znacznie ograniczony (renifer, wół piżmowy). W kenozoiku, poczynając od wczesnego trzeciorzędu, rozpoczęła się także ewolucja człowiekowatych, która w pliocenie doprowadziła do powstania prymitywnych form hominidów (australopiteki); u schyłku pliocenu pojawił się pierwszy przedstawiciel Homo habilis, a w czwartorzędzie wykształcił się człowiek współczesny.

Skały.

W wyniku częstych zmian paleogeograficznych i klimatycznych skały kenozoiku są bardzo zróżnicowane; w trzeciorzędzie są to głównie iły, mułki i piaski, różnorodne wapienie, gipsy i sole, także torf i węgiel brunatny, w czwartorzędzie — gliny morenowe, piaski i żwiry rzecznolodowcowe (fluwioglacjalne osady) oraz drobnoziarniste, osadzone w zastoiskach iły warwowe; w okresach recesji lądolodu tworzyły się osady rzeczne (piaski i żwiry), jeziorne (iły) i bagienne (torfy, kreda jeziorna). W osadach kenozoiku występują też aluwialne złoża rud metali; osady te są także podstawowym źródłem wód podziemnych.