katolickie szkolnictwo

katolickie szkolnictwo,

szkolnictwo o charakterze wyznaniowym.

Jako takie jest z jednej strony związane z historią szkoły i oświaty, z drugiej natomiast — wychowania rel. i duchowości chrześc. (Klemens z Aleksandrii, św. Augustyn). Istotny wpływ na sz.k. miały postanowienia ces. Karola Wielkiego, który m.in. nakazał klasztorom i katedrom wspieranie oświaty (789 synod w Akwizgranie wydał odnośną uchwałę); dlatego też rozwój sz.k. w pierwszym okresie dotyczył szkół parafialnych i szkół klasztornych oraz najwyżej postawionych — szkół katedralnych (średniowiecze — Oświata). W XII w. jako wyraz uniwersalizacji sz.k. narodziła się instytucja uniwersytetu. W XIV w. rozpoczęli swoją działalność bracia wspólnego życia, prawdopodobnie pierwszy zakon ślubujący edukowanie ludzi świeckich. Istotnym wyzwaniem dla sz.k. była reformacja; jedną z odpowiedzi na rodzące się wówczas szkolnictwo protestanckie miała być — zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego — intensyfikacja sz.k. oraz zakładanie w każdej diecezji seminariów duchownych (np. św. Karol Boromeusz, arcybp Mediolanu, w swojej diecezji zał. ok. 800 szkół różnego typu). Do rozwoju oświaty katol. przyczyniły się liczne zakony katol., m.in.: bracia szkolni, jezuici (jezuickie szkolnictwo), pijarzy (pijarskie szkolnictwo), wizytki czy od XIX w. salezjanie. Alternatywą dla szkolnictwa kośc. stał się rozwój oświaty państw. oraz różnych form placówek prywatnych. Niekiedy sz.k. było deprecjonowane czy wręcz zakazywane z przyczyn polit. bądź światopoglądowych (np. w państwach komunist.). Obecnie sz.k. jest prowadzone przez Kościół i zakony, a także przez organizacje i stowarzyszenia oświat., zakładane przez katolików świeckich (wymagane jest wtedy uznanie przez władzę kośc.; szkoły, które takiego uznania nie mają, mogą być nazwane „katolickimi” jedynie w szerokim znaczeniu), i — przynajmniej w państwach demokr. — stanowi dopełnienie oferty edukacyjnej. W perspektywie hist. kształt sz.k. ulegał zmianie — z klerykalnego stawało się bardziej otwarte i publiczne, a struktury autorytarne zostały zastąpione zasadą partycypacji zainteresowanych w kierowaniu edukacją. Przyczyniło się to do ponownej restauracji szkół katol. w czasach współczesnych.

Kościół katol. realizuje, bądź pragnie realizować, zadania wychowawcze i rel. w różnych instytucjach oświat., niemniej jednak najpełniej swoją misję w tym zakresie urzeczywistnia przez szkoły katolickie. Szkoły takie, odwołując się do chrześc. koncepcji świata, dążą do integralnej formacji dzieci i młodzieży. Są one otwarte dla wszystkich bez względu na światopogląd czy wyznanie (wymagane jest jedynie zaakceptowanie programu i celów edukacyjnych). Ich specyfiką jest tworzenie atmosfery zgodnej z duchem Ewangelii oraz ukazywanie kultury z perspektywy zbawienia w tym sensie, że wiedza, którą nabywają uczniowie, jest naświetlana i dopełniana przez wiarę w Chrystusa (chrystocentryzm). W taki też sposób, otwierając się na osiągnięcia i dokonujący się postęp współcz. świata, przygotowują one uczniów do skutecznego działania i pracy dla dobra wspólnego społeczności — państwa ziemskiego, a jednocześnie do pracy nad rozszerzeniem Królestwa Bożego w perspektywie celu ostatecznego (zgodnie z hasłem Deo et Patriae ‘Bogu i Ojczyźnie’).

Podstawowym dokumentem dotyczącym sz.k. jest Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Soboru Watykańskiego II (promulgowana 1965). Bardziej szczegółowo zadania i charakter sz.k. zostały określone w dokumencie Kongregacji Nauczania Katol. pt. Szkoła katolicka. Szkoła widziana z pozycji Kościoła katol. jest miejscem szczególnie uprzywilejowanym, w którym dokonuje się swoiste „podnoszenie” człowieka poprzez „zbliżenie go do dziedzictwa kulturowego” i prowadzenie ku wartościom absolutnym. Podkreśla się, że „szkoła powinna pobudzać ucznia do ćwiczenia intelektualnego, (...) zmuszając go do zdobycia świadomości przeżytych doświadczeń i nabytych pewników”. Jej rolą jest także służenie misji Ludu Bożego oraz dialogowi między Kościołem a wspólnotą ludzką. Sobór Watykański II zachęca, aby wierzący zakładali i prowadzili szkoły na wszystkich poziomach i stopniach, zawsze jednak respektując prawa rodzicielskie. W sz.k. dużą wagę przypisuje się formacji samych nauczycieli, ich właściwemu przygotowaniu w zakresie wiedzy ogólnej, pedag. oraz rel.; nauczyciele zarówno swoim życiem, jak i nauczaniem, powinni „dawać świadectwo Jedynemu i Najwyższemu Mistrzowi — Chrystusowi”. Winni oni współpracować z rodzicami, jak też społecznością lokalną, aby — uwzględniwszy zróżnicowanie płciowe i powołaniowe swoich uczniów — przygotowywać ich do przyszłych zadań w rodzinie i świecie. Tak rozumiana funkcja nauczyciela jest określana przez Sobór jako apostolat.

Sz.k. spotyka się niekiedy z zarzutem małej jasności koncepcyjnej; stanowi to jednak jego ważny rys. W myśli Kościoła katol. znajduje się bowiem ostrzeżenie pod adresem szkoły, która miałaby postać całkowicie zdefiniowaną. Szkoła w ujęciu katol. winna zatem być szkołą ciągle reformującą się („szkoła, która by przedstawiała schematy całkowicie opracowane, stwarzałaby przeszkodę dla rozwoju osobowości ucznia”). Szkoła katol. jest instytucją, która powinna uczyć poprawności myślenia, log. argumentacji i zdolności dialogu. Powinna też być miejscem integralnej formacji osoby, przez systematyczną i kryt. asymilację kultury. W spojrzeniu na szkołę z pozycji Kościoła akcentuje się znaczenie spuścizny kulturowej jako środka wychowawczego. Podkreśla się związek istniejący pomiędzy wychowaniem i nauczaniem oraz odrzuca koncepcję tzw. szkoły neutralnej. Dlatego też duże znaczenie przywiązuje się do kontaktu uczniów z wychowawcami, rodzicami, duszpasterzami i animatorami oraz do realizacji wychowania prowadzącego do samowychowania. Koncepcja sz.k. jest zakotwiczona w ogólnej teorii szkoły — „ona nie może być szkołą katolicką, jeśli nie jest wpierw szkołą i nie posiada elementów określających szkołę”. W Polsce funkcjonuje obecnie ok. 480 szkół katol. (2001) zrzeszonych w Radzie Szkół Katol., powołanej przez Konferencję Episkopatu Polski.

Marian Nowak