józefinizm,
termin, którym obecnie określa się politykę oświeconego absolutyzmu wobec Kościoła katolickiego w monarchii habsburskiej za panowania Marii Teresy i cesarza Józefa II (wcześniej terminu „józefinizm” używano tylko w odniesieniu do czasów Józefa II); rzadziej stosuje się go w odniesieniu do całokształtu reform Józefa II;
józefinizm
Encyklopedia PWN
polityka j. miała przede wszystkim na celu ograniczenie władzy papiestwa, zniesienie przywilejów Kościoła katolickiego w monarchii habsburskiej, a zwłaszcza zapewnienie nad nim kontroli państwa, a także przeprowadzenie reformy w wewnętrznym życiu Kościoła przez pogłębienie treści religijnej i moralnych, podniesienie dyscypliny kleru, powrót do pierwotnej chrześcijańskiej prostoty i skromności życia. Źródłami ideologicznymi j. były idee oświeconego absolutyzmu oraz wpływ francuskiego gallikanizmu i jansenizmu propagującego rygoryzm moralny i odrzucenie barokowe, ostentacyjnej religijności; poglądy te przyjął w czasach Marii Teresy katolicki biskup niemiecki, J.N. Hotheim (pseudonim I. Febronius — stąd kierunek nazwano febronianizmem), który także pod wpływem myślicieli protestanckich głosił konieczność ograniczenia władzy papieża na rzecz episkopatów krajowych i państwa. Istotną rolę odegrało tzw. katolickie oświecenie, ruch dążący do wewnętrznego odrodzenia Kościoła, którego reprezentantem był m.in. L.A. Muratori; jego poglądy znalazły silne echo w Wiedniu. Już za cesarza Józefa I kształtowała się doktryna roli państwa wobec Kościoła. Za panowania Marii Teresy stopniowo ulegały likwidacji jego przywileje ekonomiczne (głównie podatkowe), administarcyjne i sądownicze, a działalność kleru została poddana, zwłaszcza od 1780, ścisłej kontroli państwa; miał on od tej pory porozumiewać się z Rzymem tylko za pośrednictwem Kancelarii Dworu, wszelkie rozporządzenia władz kościelnych przed ich ogłoszeniem musiały uzyskać aprobatę władzy państwowej; zlikwidowano monopol oświatowy Kościoła, a nawet kontrolowano nauczanie w seminariach duchownych. Najdotkliwszym ciosem wymierzonym w pozycję Kościoła była, zrealizowana przez Józefa II, likwidacja większości klasztorów (ponad 800), wraz z sekularyzacją ich majątków, w tym jezuitów (1773), kamedułów, karmelitów, kapucynów. Pozostawiając Kościołowi katolickiemu pozycję dominującego wyznania, 1781 cesarz wydał edykt tolerancyjny zapewniający wolność religijna 3 głównie wyznaniom niekatolickim: luteranizmowi, kalwinizmowi i prawosławiu. Ingerował także w sprawy kultu religijnego — m.in. zniósł liczne dotąd święta kościelnego, zakazał kultu świętych, reglamentował, również finansowo, ceremonie pogrzebowe, śluby.
Polityka ta budziła sprzeciw papiestwa i kleru, nie złagodziła jej nawet 1782 wizyta papieża Piusa VI w Wiedniu; część radykalnych zarządzeń została cofnięta po śmierci Józefa II, jednakże tradycja ingerencji państwa wobec Kościoła przetrwała w monarchii aż do 1847.
Stanisław Salmonowicz
