jidysz literatura.
 
Encyklopedia PWN
jidysz literatura.
Pierwszym datowanym dokumentem w języku jidysz jest rymowane błogosławieństwo z 1272; poprzedziły je prawdopodobnie glosy i glosariusze biblijne (zbiory glos z komentarzami). W rękopisie z 1382 znajdują się już pieśni na tematy biblijne, a także transkrypcja eposu niemieckiego (Dukus Horant) literami hebrajskimi. W XV i XVI w. stara literatura jidysz rozkwitła w wielkich poematach mających za podstawę teksty pełnych ksiąg biblijnych, jak Księgi SamuelaKsięgi królewskie wraz z ich wieloma komentarzami żydowskimi, oraz w adaptacjach popularnych powieści włoskich (L. Elia). Stara literatura jidysz do końca XVIII w. rozwinęła także inne gatunki literackie, jak: proza hagiograficzna, egzegeza biblijna, exemplum, pieśni religijne, jarmarczne oraz rymowane relacje ze współczesnych wydarzeń, dotyczących Żydów. Popularne były także transkrypcje z ludowej literatury niemieckiej, z której usuwano zazwyczaj elementy chrześcijańskie. Poszczególne księgi biblijne tłumaczono już w XV i XVI w., pełne tłumaczenia Biblii ukazały się w 2. połowie XVII w. Najpopularniejszym dziełem w jidysz jest księga Cene urene [‘wyjdźcie i radujcie się’] — opowiadania i komentarze tygodniowego czytania Pięcioksięgu w synagogach; powstała ona w Polsce na początku XVII w. i miała ok. 250 wydań. Początki teatru jidysz są związane z przedstawieniami w święto Purim; dramaty na tematy biblijne z końca XVII i XVIII w. wystawiano w Pradze, Hamburgu, Amsterdamie i prawdopodobnie w Krakowie. Do końca XVIII w. literatura jidysz była skierowana głównie do tych, którzy nie rozumieli języka hebrajskiego, zwłaszcza do kobiet i dzieci. Stara literatura jidysz była literaturą ogólnie aszkenazyjską (Aszkenazyjczycy), przeznaczoną dla Żydów żyjących na terytoriach niemieckojęzycznych albo dla ich potomków mieszkających na Bliskim Wschodzie oraz w przedrozbiorowej Polsce, w północnych Włoszech do początku XVII w. i w Holandii od połowy XVII w.
Nowa literatura jidysz zaczęła powstawać w końcu XVIII w. w granicach przedrozbiorowej Polski, gdy w innych krajach język jidysz i literatura jidysz zaczęły zanikać z powodu akulturacji i asymilacji Żydów. Pojawiła się natomiast literatura w języku opartym na zasadach leksykalnych i gramatycznych dialektów terytorialnych jidysz, głównie w krajach słowiańskich. Jej zaczątki są widoczne w nowych tłumaczeniach ksiąg biblijnych (w dialekcie Żydów podolskich) M. Lefrina z Satanowa i w redakcjach stylistyczno-językowych, które przystosowały starsze teksty religijne do miejscowej mowy potocznej. W pierwszej połowie XIX w. dominuje literatura ruchu oświeceniowego (haskala), który zasadniczo przeciwstawiał się używaniu jidysz, uznanego za „skorumpowany” język niemiecki. Jednak pisarze, zafascynowani możliwościami ekspresyjnymi jidysz, tworzyli dzieła o dużych walorach artystycznych (m.in. Sz. Etinger, J. Perl). Utworów nie publikowali, powstrzymywani wstydem, że się tym językiem posługują i obawą przed reakcją czynników zachowawczych tradycyjnego społeczeństwa żydowskiego — zjadliwą satyrą zwalczali bowiem ruch chasydzki, będący przeszkodą w poczynaniach oświeceniowych. Od połowy XIX w. do I wojny światowej rozwinęli twórczość klasycy nowej literatury jidysz: Mendele Mojcher Sforim, Szolem Alejchem, I.L. Perec. Wyzwoleni z doktrynerstwa haskali, ustosunkowali się do otaczającej ich rzeczywistości w sposób zrównoważony, odtwarzając realistycznie współczesny byt żydowski i jego zawikłaną problematykę. Ich zasługą było też dążenie do ustalenia nowego kanonu językowo-stylistycznego w literaturze, uwzględniającego wszystkie dialekty jidysz. Zaczęły wówczas powstawać ośrodki literackie w krajach emigracji żydowskiej z Polski i Rosji, głównie w USA. Modernizm zapowiadały programy czasopism „Literarisze Monatszrift” (Wilno 1908) i grupy literackiej Di Junge (Nowy Jork 1907). Nowe nurty znalazły wyraz w dramatach Pereca, prozie D. Bergelsona, Nistera, Sz. Asza, J. Opatoszu i w poezji L. Najdusa, Mani Lejba, H. Lejwika, D. Hofsztejna i M.L. Halperna. W okresie międzywojennym literatura jidysz rozwijała się w ZSRR, Polsce i USA. Początkowo była to głównie poezja awangardowa z tendencjami ekspresjonistycznymi, którą tworzyli: Hofsztejn, P. Markisz, L. Kwitko (grupy Ejgns w Kijowie i Sztrom w Moskwie), M. Broderzon, Markisz, U.C. Grynberg, M. Rawicz (Jung Jidysz w Łodzi i Chaliastre w Warszawie), J. Glatsztejn (In Zich [‘introspektywiści’] w Nowym Jorku). Kontynuowali twórczość prozaicy pokolenia przedwojennego; tworzyli też młodzi, zwłaszcza w Polsce (O. Warszawski, J. Perle, I. Rabin, bracia I.J. oraz I. Singer). W ZSRR twórczość w języku jidysz, podobnie jak inne literatury tworzone w językach republik, została ujęta w ramy obowiązującej ideologii. Ośrodek w USA nie stworzył nowego pokolenia pisarzy urodzonych w Ameryce, ale był zasilany przez emigrantów, zwłaszcza z Polski (Asz, bracia Singerowie). W okresie międzywojennym zagrożeniem dla literatury jidysz były postępy akulturacji i asymilacji Żydów w Europie Wschodniej. Ostatnią znaczną grupą literacką była Jung Wilne (Wilno koniec lat 20. i lata 30. XX w.), nawiązująca do najświetniejszych tradycji modernistycznych; najwybitniejsi jej poeci A. Suckewer i Ch. Grade, ocaleni z zagłady, podjęli działalność w Izraelu i USA. Lata II wojny światowej przyniosły wstrząsającą poezję getta (I. Kacenelson, M. Gebirtig, Suckewer) oraz dzienniki i zapisy świadków (E. Ringelblum, Perle, J. Szpigel).
Niepowetowane straty poniosła literatura jidysz w wyniku zagłady Żydów w Europie Wschodniej w czasie II wojny światowej, kiedy w dużej mierze unicestwiono potencjał twórczy i czytelniczy literatury jidysz, a także wskutek niemal zupełnej likwidacji kultury w języku jidysz w ZSRR, którą zapoczątkowano aresztowaniami w końcu 1948, a zakończono 12 VIII 1952 egzekucją najwybitniejszych pisarzy (Bergelsona, Markisza, S. Persowa, Hofsztejna, Kwitki, I. Fefera; Nister zmarł przed egzekucją w szpitalu więziennym), oskarżonych o nacjonalizm żydowski.
Powojenne próby ożywienia ośrodków literatury jidysz w Polsce zawiodły. Zezwolenie na publikacje w jidysz od lat 60. w ZSRR nie zdołały przywrócić literaturze jidysz jej dawnej świetności. W ośrodkach w USA starzejący się pisarze nie mają już zaplecza twórczego w młodej emigracji. Po zagładzie animozje między pisarzami i zwolennikami języka jidysz a zwolennikami języka hebrajskiego zanikają w odrodzonym państwie żydowskim. Dzięki temu najbardziej czynny jest obecnie ośrodek twórczy w Izraelu z poetą Suckewerem na czele. Izrael zyskał też na znaczeniu dzięki imigracji kultury jidysz z terenu byłego Związku Radzieckiego.
Chone Shmeruk
Bibliografia
CH. SHMERUK Historia literatury jidysz, Wrocław 1992.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia