jezuici
 
Encyklopedia PWN
jezuici, Towarzystwo Jezusowe (TJ), Societas Iesu (SI, SJ),
katolicki męski zakon kleryków regularnych, założony 1534 przez świętego I. Loyolę w Paryżu, 1540 zatwierdzony przez papieża Pawła III.
Główny cel został określony jako wspieranie Kościoła, a zwłaszcza papieża, w realizacji najtrudniejszych zadań i w walce z najpoważniejszymi zagrożeniami. Założyciel nadał im ściśle zhierarchizowaną strukturę, z rezydującym w Rzymie, dożywotnio obieranym generałem na czele; wieloetapowe, długoletnie formowanie członków zakonu kończy się przyjęciem przez wybraną grupę dodatkowego, czwartego ślubu — bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi (tzw. profesi, ojcowie o pełni praw). Jezuici skupili swoje działania na pracy oświatowej (jezuickie szkolnictwo), organizując największą w dziejach Kościoła sieć szkół średnich (kolegia) i wyższych (akademie), oraz na propagowaniu zasad nowej pobożności (szkoła ignacjańska), kładących nacisk na udział wiernych w dziele własnego zbawienia i metodyczną modlitwę według Ćwiczeń duchowych świętego Ignacego Loyoli (rekolekcje, rozmyślania, spowiedź). Zakon rozwinął pracę misyjną w 3 kierunkach: walka o odzyskanie dla Kościoła wiernych w krajach objętych reformacją, misje ludowe wśród katolików, apostolstwo wśród pogan (pierwsi przyjęli metodę akomodacji, potępioną w tzw. sporze o ryty w Kościele chińskim 1742). Szczególną formę misji stanowiły zorganizowane w Ameryce Południowej tzw. redukcje (redukcje misyjne), czyli społeczności indiańskie żyjące według zasad ewangelicznych (zlikwidowane w połowie XVIII w.); w realizacji swoich celów jezuici sięgali po nowatorskie rozwiązania — pionierskie katolickie przekłady Biblii na języki narodowe, teatry szkolne, sodalicje; oryginalne koncepcje jezuitów — teorie tyranobójstwa i moralnej neutralności, a także skuteczność działań przysporzyły zakonowi wielu wrogów i doprowadziły do powstania tzw. czarnej legendy jezuitów; Towarzystwo odegrało zasadniczą rolę w dziele reformy Kościoła po soborze trydenckim, stając się najpotężniejszym zakonem katolickim; w XVIII w. wielu jezuitów należało do czołowych postaci oświecenia chrześcijańskiego, jednocześnie zakon toczył zacięty spór z głównymi filozofami epoki (Wolter, D. Diderot), którzy uważali go za ostoję wstecznictwa i podporę zwalczanego Kościoła. Idee te oraz konflikt z absolutystycznymi monarchiami europejskimi (likwidacja zakonu w Portugalii, Hiszpanii, Francjii 1759–67) doprowadziły do kasaty jezuitów (1773) przez papieża Klemensa XIV. Decyzji nie ogłoszono tylko w Rosji i początkowo również w Prusach; zakon został przywrócony (1814) przez papieża Piusa VII.
Jezuici prowadzą obecnie ok. 100 uczelni, liczne rozgłośnie radiowe, w tym Radio Watykańskie, wydają ok. 1,5 tysiąca czasopism naukowych i serii wydawniczych. Zakon uzyskał znaczny wpływ na liczne zakony i zgromadzenia żeńskie epoki potrydenckiej, nie powołując jednak żadnej własnej gałęzi żeńskiej. Architektura jezuicka wywarła wielki wpływ na sztukę baroku — macierzysty kościół zakonu Il Gesù w Rzymie stał się pierwowzorem ogromnej liczby świątyń katolickich; główni święci jezuiccy: Alojzy Gonzaga, Franciszek Ksawery, Ignacy Loyola, Piotr Kanizy, Robert Bellarmin; dewiza zakonu — Ad maiorem Dei gloriam [‘dla większej chwały Bożej’].
Do Rzeczypospolitej sprowadzeni 1564 przez kardynała S. Hozjusza (Braniewo) uzyskali pozycję najważniejszego zakonu, silnie oddziałując na społeczeństwo szlacheckie, głównie przez edukację i kaznodziejstwo; prowadzili m.in. akademie w Wilnie i we Lwowie. W końcu XVI w. zakon doprowadził do zawarcia unii Kościoła katolickiego z Cerkwią prawosławną w Rzeczypospolitej (brzeska unia). Do towarzystwa należeli m.in.: święty Andrzej Bobola, święty Stanisław Kostka, święty Melchior Grodziecki oraz J. Baka, F. Bohomolec, W. Ledóchowski, A. Naruszewicz, G. Piramowicz, M. Sarbiewski, P. Skarga, J. Wujek; zachowane liczne zabytki sakralnej architektury barokowej jezuitów — Kraków (kościół Świętych Piotra i Pawła), Kalisz, Poznań, Wilno, Wrocław.
Bibliografia
S. ZAŁĘSKI Jezuici w Polsce, t. 1–5, Lwów–Kraków 1900–06;
J. Brodrick Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1–2, Kraków 1969;
CH. HOLLIS Historia jezuitów, Warszawa 1974.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Pozzo Andrea, ołtarz św. Ignacego, kościół Il Gesù w Rzymie, 1696–1700fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Il Gesù, wnętrzefot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Papież Paweł III zatwierdza zakon jezuitów (Ignacy Loyola przyjmuje konstytucję zakonu), grawiura K. de Mallery — Bibliothèque nationale, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół pojezuicki pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła fot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia