integracja gospodarcza
 
Encyklopedia PWN
integracja gospodarcza,
ekon. proces tworzenia i trwania powiązań i współzależności gospodarczej pomiędzy krajami.
Integracja gospodarcza wynika z międzynarodowego podziału pracy; dotyczy mobilności towarów i/lub czynników produkcji; jest związana ze stosowaniem lub niestosowaniem dyskryminacji dóbr i czynników produkcji w sensie ich pochodzenia i przeznaczenia.
Integracja gospodarcza może przyjąć różne formy oraz zakres. Strefa wolnego handlu to najniższy etap integracji gospodarczej, który polega na zniesieniu ceł oraz ograniczeń ilościowych i innych barier pozataryfowych w wymianie handlowej między krajami członkowskimi. Jednocześnie kraje tworzące strefę wolnego handlu zachowują prawo do prowadzenia autonomicznej polityki handlowej wobec państw trzecich. Oznacza to, że na granicy strefy mogą być stosowane różne poziomy narodowych ceł na te same towary importowane z państw trzecich. Aby zatem towary nie były później reeksportowane na uprzywilejowanych warunkach przez kraje członkowskie o najniższym poziomie zewnętrznej ochrony celnej, obrót handlowy w ramach strefy wiąże się z koniecznością stosowania tzw. świadectw pochodzenia towarów. Liberalizacja wymiany w ramach stref wolnego handlu dotyczy głównie wyrobów przemysłowych; obrót towarami rolno-spożywczymi jest liberalizowany zdecydowanie wolniej i w mniejszym zakresie. Unia celna stanowi wyższy etap integracji gospodarczej, różniący się od poprzedniego tym, że znosząc bariery w handlu między sobą, kraje członkowskie ujednolicają jednocześnie taryfę celną i inne środki polityki handlowej wobec krajów trzecich. Ujednolicenie zewnętrznych stawek celnych pozwala m.in. na pominięcie problemu pochodzenia towarów. Wspólny rynek stanowi ugrupowanie integracyjne, w którym oprócz stworzenia swobody przepływu towarów stwarza się też podobne warunki dla przepływu czynników wytwórczych. W rezultacie występuje tendencja do rozszerzenia zakresu wolnej konkurencji w sferze wymiany handlowej, także na sferę produkcji. Decyduje o tym ujednolicenie warunków zatrudnienia, czynników wytwórczych i polityki cenowej na rynku krajów integrujących się. Unia gospodarcza obejmuje wszystkie elementy wspólnego rynku, a ponadto w jej ramach następuje pełna koordynacja lub unifikacja różnych dziedzin polityki gospodarczej, np. polityki rolnej, przemysłowej, fiskalnej, transportowej, socjalnej, a także ustawodawstwa gospodarczego. Wiąże się to zazwyczaj z ustanowieniem w unii gospodarczej organów o kompetencjach ponadpaństwowych. Poza wymienionymi podstawowymi instytucjonalno-organizacyjnymi formami ugrupowań integracyjnych wyróżnia się jeszcze formy dodatkowe: unię walutową, która obejmuje pełną integrację polityki walutowej, przejawiającą się m.in. w stabilizacji kursów, tworzeniu wspólnych rezerw kapitałowych, uruchamianiu pomocy kredytowej i docelowo zastępowaniu walut narodowych wspólną walutą oraz utworzeniem wspólnego banku centralnego; unię polityczną, obejmującą pełną koordynację i unifikację podstawowych dziedzin polityki wewnętrznej, zagranicznej, obronnej oraz ustanowienie organów ustawodawczych i wykonawczych o kompetencjach ponadpaństwowych.
Integracja gospodarcza może odbywać się w skali narodowej, tzn. w ramach jednego kraju i dotyczyć np. poszczególnych gałęzi gospodarki, dziedzin produkcji czy regionów gospodarczych, albo w skali międzynarodowej, tzn. obejmować 2 lub więcej krajów oraz ich gospodarki narodowe, bądź części tychże gospodarek.
Aby nastąpił rozwój międzynarodowej integracji gospodarczej, muszą być spełnione określone warunki. Podstawowym jest komplementarność, czyli wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych, które może mieć charakter międzygałęziowy lub wewnątrzgałęziowy. Przykładem komplementarności międzygałęziowej jest tradycyjny międzynarodowy podział pracy, w ramach którego jedne kraje specjalizują się w produkcji surowców i żywności, pozostałe zaś w produkcji wyrobów przemysłowych. Podstawę komplementarności wewnątrzgałęziowej stanowią różnice w wydajności czynników produkcji. W miarę rozwoju gospodarczego czynniki naturalne i historyczne ustępują miejsca czynnikom wynikającym z postępu naukowo-technicznego. Warunkiem integracji gospodarczej jest jednocześnie odpowiednia infrastruktura, w tym zwłaszcza rozwinięte połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne, informatyczne, zapewniające swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału między integrującymi się państwami. Warunkiem integracji gospodarczej jest także sprzyjająca polityka ekonomiczna, wyrażająca się we wzajemnym udzielaniu sobie preferencji celnych, para- i pozataryfowych, wprowadzaniu swobody przepływu kapitału, pracy i innych czynników produkcji, koordynacji polityki gospodarczej lub też w prowadzeniu wspólnej polityki ekonomicznej.
Międzynarodowe przesłanki integracji gospodarczej można podzielić na polityczne, społeczno-gospodarcze i inne. Do politycznych przesłanek integracji gospodarczej należą — podobny ustrój, zbieżność celów polityki zagranicznej itp. Są to warunki konieczne, choć niewystarczające. Różnice polityczne mogą utrudnić integrację gospodarczą, ale nie oznacza to, że nie będzie się ona rozwijać. W grupie przesłanek społeczno-ekonomicznych istotny jest zbliżony poziom rozwoju ekonomicznego, wysoki udział sektora przemysłowego w tworzeniu dochodu narodowego, ścisłe powiązania handlowe i wzajemna wymiana. Inne przesłanki to: potrzeba wspólnego kształtowania infrastruktury, łączności, standaryzacji urządzeń oraz unifikacji systemów ich funkcjonowania, potrzeba wspólnej polityki ochrony środowiska itp.
Istnieją 2 modele integracji gospodarczej w gospodarce rynkowej: model integracji międzynarodowej oraz model integracji ponadnarodowej. W modelu międzynarodowym integracji gospodarczej, nazywanym też modelem integracji nie regulowanej lub liberalnej, wszystkie integracyjne decyzje, tj. zarówno te dotyczące ustanowienia międzynarodowych więzi o podstawowym znaczeniu dla przebiegu całego procesu integracji gospodarczej, jak i te, od których w sposób bezpośredni zależy realizacja bieżących operacji gospodarczych w skali międzynarodowej, są podejmowane wyłącznie przez przedsiębiorstwa w krajach członkowskich. W takim rozumieniu zarówno rola międzynarodowych ośrodków integracyjnych, jak i rola państw członkowskich jest bardzo ograniczona. Państwo jest przede wszystkim stróżem porządku w skali poszczególnych krajów, dba o praworządność i porządek publiczny, stosuje środki przymusu dla ochrony zgodnych z prawem umów i kontraktów prywatnych oraz pielęgnuje wolny rynek i wolną konkurencję. Ośrodki międzynarodowe czynią to samo w skali ugrupowania integracyjnego. Z modelem tym koresponduje mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu, opierający się na założeniu, że podstawowymi podmiotami gospodarczymi są producenci i konsumenci, samodzielni, niezależni od nikogo, nie krępowani ograniczeniami państwowymi, a krajowe i międzynarodowe ceny, kursy walut oraz stopa procentowa są ustalane w wyniku wolnej gry sił rynkowych.
Alternatywnym rozwiązaniem jest model integracji ponadnarodowej, nazywany też modelem integracji regulowanej lub instytucjonalnej, w którym zarówno ośrodki ponadnarodowe, jak i ośrodki narodowe uzyskują uprawnienia do oddziaływania na procesy integracyjne w obrębie ugrupowania. W tym modelu również wszystkie decyzje dotyczące międzynarodowych powiązań są podejmowane przez przedsiębiorstwa, ale rola państw członkowskich i ośrodków ponadnarodowych daleko wykracza poza funkcje stróża porządku. Instytucje te mogą pośrednio oddziaływać na decyzje przedsiębiorstw za pomocą subwencji, ceł, ograniczeń para- i pozataryfowych, polityki kursu walutowego, stopy procentowej czy polityki budżetowej. Modelowi temu odpowiada mechanizm rynkowy sprzężony z interwencjonizmem państwowym.
Rozmaite koncepcje jednoczenia społeczeństw i państw, podyktowane różnymi przesłankami natury filozoficznej, religijnej, politycznej, można znaleźć już u Talesa z Miletu, który sugerował Jończykom utworzenie państwa związkowego. W okresie średniowiecza można odwołać się do świętego Augustyna i jego dzieła O Państwie Bożym, zawierającego plan stworzenia jednego wielkiego imperium pokojowego, obejmującego wszystkie narody świata, oraz do Sumy teologicznej św. Tomasza z Akwinu, czy De monarchia Dantego Alighieri. Ideologami swoiście rozumianej integracji gospodarczej w czasach nowożytnych byli m.in.: czeski król Jerzy z Podiebradów, Erazm z Rotterdamu, król Francji Henryk IV, I. Kant, cesarz Napoleon I oraz C.H. de Saint-Simon. Spośród polskich autorów koncepcji integracji należy wymienić: S. Staszica, A.J. Czartoryskiego, J.M. Hoene-Wrońskiego oraz W.B. Jastrzębskiego. W XIX w. do zwolenników integracji gospodarczej należała grupa intelektualistów i działaczy politycznych związanych z ideologią Młodej Europy: V. Hugo, G. Mazzini, J. Michelet i zwolennik koncepcji socjalistycznej integracji P.J. Proudhon. Dość rozwinięte koncepcje europejskiej integracji reprezentowały na przełomie XVIII i XIX oraz w XIX i XX w. niemieckie idee Mitteleuropy oraz Grossraumwirtschaft. Istotne znaczenie dla doktryny i ruchu integracyjnego miał intelektualny wkład R.N. Coudenhove-Kalergiego oraz idea Stanów Zjednoczonych Europy A. Brianda. Przykładem integracji gospodarczej było utworzenie 1818–34 Unii Celnej (Zollverein), które doprowadziło następnie do całkowitej integracji gospodarczej przez unifikację państw niemieckich wraz z ustanowieniem Rzeszy Niemieckiej.
W XX w. utworzenie Beneluksu było pierwszym skutecznym działaniem zmierzającym do europejskiej integracji gospodarczej Następnie powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali. W 1957 utworzono Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (1993 przekształconą w Unię Europejską). W 1959 powstało Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu. Do ugrupowań integracyjnych, funkcjonujących w grupie państw wysoko rozwiniętych, należy także zaliczyć Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu. W Europie Środkowej i Europie Wschodniej również tworzono ugrupowania integracyjne, np. utworzenie nieistniejącej już Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, czy Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu.
W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo podejmowano wiele prób tworzenia ugrupowań integracyjnych, prawie w całości wzorowanych na doświadczeniach krajów wysoko rozwiniętych. Na kontynencie amerykańskim na szczególną uwagę zasługują: Wspólny Rynek Ameryki Środkowej oraz Wspólnota Andyjska. Kolejnym przykładem ugrupowania integracyjnego w tym regionie jest Strefa Wolnego Handlu Państw Karaibskich. Próbą utworzenia wspólnego rynku jest również organizacja Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne oraz Wspólny Rynek Południa. Na kontynencie afrykańskim powstały: Unia Państw Afryki Zachodniej, Unia Celna Państw Afryki Wschodniej oraz Wspólnota Afryki Wschodniej. Spośród pozostałych ugrupowań integracyjnych na szczególną uwagę zasługują: Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej i Regionalne Porozumienie o Handlu i Współpracy między Krajami Południowego Pacyfiku.
Bibliografia
Wybrane problemy procesów integracyjnych we współczesnej gospodarce światowej, Gdańsk 1995;
E. Jantoń-DrozdowskaRegionalna integracja gospodarcza, Poznań 1996;
S. ŁadykaZ teorii integracji gospodarczej, Warszawa 2000.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia