integracja europejska,
koncepcja i proces bliskiej współpracy gospodarczej, politycznej i kulturalnej państw europejskich w ramach stworzonych przez nie struktur ponadnarodowych.
integracja europejska
Encyklopedia PWN
Dążenia do jedności Europy w ostatnich wiekach wynikały: po pierwsze, z hegemonistycznych pobudek niektórych państw rządzonych przez agresywnych przywódców; po drugie zaś, z chęci zjednoczenia Europy drogą pokojową, które zapewniłoby trwały dobrobyt jej ludom, co wiązało się z ideałami szeroko rozumianego humanizmu, postulującego również braterstwo narodów; po I wojnie światowej znalazło to wyraz w koncepcji paneuropeizmu (paneuropa) R.N. Coudenhove-Kalergiego, która jednak nie wywołała szerszego oddźwięku; rozkwit przeżywała wówczas idea prawa narodów do samostanowienia w granicach własnych państw.
W okresie międzywojennym dokonały się istotne procesy integracyjne, których najważniejszym forum była współpraca w ramach Ligi Narodów; podjęto także próby tworzenia zrębów integracji europejskiej w sferze ekonomicznej: 1926 powstała Międzynarodowa Unia Stalowa, w latach 30. zaś utworzono międzynarodowe kartele: węglowy i koksowniczy (z udziałem Polski); instytucje te nie odegrały jednak większej roli ani w gospodarce jej państw członkowskich, ani całej Europy. O poszerzenie zakresu integracji europejskiej bezskutecznie zabiegał 1930 A. Briand w memorandum skierowanym do 27 państw Europy; pod hasłem osiągnięcia „spoistości w ugrupowaniu sił materialnych i moralnych Europy” wskazywał na potrzebę stworzenia właściwych dla tego celu organów i postulował utworzenie federacji krajów europejskich podległej Lidze Narodów; jako najważniejsze dziedziny ogólnoeuropejskiej współpracy wymieniał on: gospodarstwo ogólne, ekonomiczne środki techniczne, komunikację i tranzyt, finanse, pracę, higienę, współpracę intelektualną, stosunki międzyparlamentarne i administrację.
Główne zarysy idei obecnej integracji zaznaczyły się tuż po II wojnie światowej. Zasadniczo sprowadzały się one do haseł pogłębiania współpracy ogólnoeuropejskiej w różnych dziedzinach życia gospodarczego i społecznego oraz budowania więzi natury militarnej. W procesie formułowania założeń oraz realizacji procesów integracji europejskiej ścierały się wówczas 2 główne prądy: 1) dążenie do umacniania i rozwoju ponadnarodowych zasad integracji; 2) dążenie do zachowania decydującego wpływu państw członkowskich na rozwój integracji.
Istotne znaczenie dla integracji Europy Zachodniej miał amerykański plan Marshalla; wiązała się z nim konieczność powołania jednej, ogólnoeuropejskiej instytucji, która by zajęła się jego koordynacją i realizacją; uczestniczące w planie Marshalla państwa Europy Zachodniej powołały więc do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W tych inicjatywach nie uczestniczyły już kraje, które pod dominującym wpływem ZSRR realizowały inny (i, jak się z czasem okazało, nieefektywny) model integracji politycznej i gospodarczej, Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), oparty na centralnym planowaniu i znacjonalizowaniu niemal wszystkich środków produkcji. W III 1948 Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg oraz Wielka Brytania podpisały w Brukseli traktat o współpracy politycznej, wojskowej i gospodarczej, w IV 1949 powołano do życia Organizację Paktu Północnoatlatyckiego (NATO), a w V 1949 Radę Europy. Z perspektywy historycznej najważniejszą rolę w nadawaniu Europie Zachodniej znacznej spoistości odegrały przedsięwzięcia w dziedzinie integracji ekonomicznej, stanowiącej do chwili obecnej fundament jedności europejskiej. Podstawę tego procesu stanowił plan Marshalla oraz inicjatywy regionalne, które zaowocowały utworzeniem unii celnej obejmującej kraje Beneluksu.
Ważną rolę w procesie integracji końca lat 40. i początku 50. odegrała Francja. Jej głównym motywem działań była obawa przed odbudową potęgi gospodarczej i wojskowej Niemiec. Celem Francji były więc ściślejsze powiązania z Niemcami w ramach ugrupowania o otwartej formule, obejmującego także inne państwa Europy Zachodniej; znalazło to wyraz w paryskim traktacie, zawartym 18 IV 1951 w Paryżu przez: Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy, na mocy którego powołano Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Poszerzeniem formuły integracji na sferę polityczną oraz militarną było powołanie 1954 do życia Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE).
Dalsze propozycje integracyjne zostały zawarte w rzymskich traktatach, podpisanych 1957 przez 6 państw członkowskich EWWiS; powołały one do życia 2 nowe organizacje o charakterze ponadnarodowym: Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które — łącznie z EWWiS — nazwano Wspólnotami Europejskimi.
W 1957–86 nastąpiła instytucjonalna konsolidacja Wspólnot, rozwinął się wspólny rynek, jak również poczyniono znaczne postępy w procesie zbliżenia politycznego; rozszerzył się także zasięg terytorialny Wspólnoty: o Danię, Wielką Brytanię i Irlandię (przyjęte 1973), Grecję (1981) oraz Hiszpanię i Portugalię (1986). Wytworzono przy tym ważne rozwiązania instytucjonalne, niezbędne do przyjmowania dalszych członków; szczególnie ważna była reforma z 1965, w której wyniku nastąpiła fuzja organów 3 Wspólnot Europejskich, polegająca przede wszystkim na ustanowieniu jednej Rady Europejskiej oraz Komisji Europejskiej (umowa dotycząca tej kwestii, zwana traktatem fuzyjnym, weszła w życie 1967). W latach 70. nastąpiła także jeszcze jedna, bardzo istotna zmiana natury instytucjonalnej dotycząca Rady: 1974 postanowiono o nadaniu spotkaniom szefów państw i rządów krajów członkowskich (które odbywały się już od 1961, na zasadzie ad hoc) bardziej sformalizowanego charakteru. Dokonano także ważnej zmiany dotyczącej Parlamentu Europejskiego: od 1979 pochodził on z wyborów powszechnych, przez co zmienił swój charakter — z forum współpracy międzyparlamentarnej przekształcił się w instytucję ponadnarodową. Jednocześnie postępowało zacieśnianie współdziałania politycznego, które 1970 przybrało ostatecznie formę Europejskiej Współpracy Politycznej. W latach 70. zapoczątkowano również współpracę w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych; w tym zakresie ważną inicjatywą było utworzenie grupy TREVI, w której skład wchodzą ministrowie spraw wewnętrznych, celem wymiany informacji na temat zagrożeń terroryzmem, działaniami ugrupowań skrajnych oraz przemocą o charakterze międzynarodowym; 1985 państwa Beneluksu, Francja oraz RFN zawarły układ w Schengen, który przewidywał m.in. zniesienie kontroli granicznych w ruchu osobowym (ale nie towarowym) pomiędzy tymi państwami i ustanowienie ścisłej współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa (zwłaszcza w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej) oraz polityki imigracyjnej (wizowej i azylowej).
W zakresie rozwoju wspólnego rynku już pod koniec lat 60. EWG odniosła bardzo spektakularne sukcesy. Wyrażało się to w szczególności zakończeniem tworzenia unii celnej z jednolitą taryfą, jak również ujednoliconymi zasadami postępowania celnego, zniesieniem ograniczeń ilościowych w handlu wyrobami przemysłowymi oraz produktami rolnymi pomiędzy państwami członkowskimi, a także 1968 osiągnięciem samowystarczalności żywnościowej. W tym okresie Wspólnota przyjęła także wiele aktów prawnych, których zadaniem było rozwijanie 4 swobód: przepływu osób, usług, towarów i kapitału.
Dalsze ważne zmiany instytucjonalne w zakresie integracji europejskiej dokonały się 1986–92, powodując przyspieszenie procesu integracji gospodarczej oraz poszerzenie zakresu współpracy w innych dziedzinach. W tym względzie szczególnie ważnym okazał się Jednolity akt europejski (JAE) z 1986, zwiększający uprawnienia Wspólnot i kompetencje Parlamentu Europejskiego istotne dla tworzenia i rozwijania wspólnych polityk. Znacznie poszerzył się również zakres polityki zewnętrznej Wspólnot, czego przykładem było 1992 zawarcie z państwami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) umowy o ustanowieniu wspólnej przestrzeni gospodarczej, tzw. Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Okres 1992–2000 zdominowały wysiłki na rzecz budowy Unii Europejskiej (UE), ze sprawnie działającą Unią Gospodarczą i Walutową, wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa oraz skuteczną współpracą w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Podstawą prawną tych bardzo głębokich zmian stał się podpisany 1992 w Maastricht Traktat o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht); zakładając powstanie UE, nie zastępował on traktatów założycielskich Wspólnot Europejskich, ani też nie likwidował tychże Wspólnot, a jego ważnym efektem stało się zintensyfikowanie wysiłków na rzecz utworzenia unii walutowej. Z uwagi na rozwój sytuacji politycznej w Europie okazało się wkrótce, iż traktat wymaga zmian dotyczących m.in. struktur unijnych, co miało szczególne znaczenie także dla Polski i innych państw starających się o członkostwo w UE; rozpoczęcie rokowań akcesyjnych z tymi państwami uzależniano bowiem m.in. od przeprowadzenia reform instytucjonalnych UE. Postanowienia przyjętego 1997 Traktatu amsterdamskiego wzmocniły pozycję przewodniczącego Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Trybunału Europejskiego oraz zwiększyły liczbę artykułów objętych głosowaniem większością kwalifikowaną, co umocniło współpracę uwspólnotowionej UE; ponadto dotyczyły one m.in. kwestii wolności, bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości oraz stopniowego włączania do acquis communautaire postanowień układu z Schengen (poszerzonego 1990, do którego przystąpiło wiele nowych państw), co oznaczało objęcie kompetencjami wspólnotowymi znacznej części zagadnień regulowanych tym porozumieniem. Traktat podkreślał także wagę polityki socjalnej, wprowadzając rozdziały poświęcone m.in. problemom zatrudnienia, ochrony zdrowia i konsumenta. W dziedzinie reform instytucji wspólnotowych znaczne zmiany nastąpiły w wyniku podpisania 2000 Traktatu nicejskiego, który umożliwił rozszerzenie Unii o nowych członków; jego najważniejsze postanowienia dotyczyły reform organów unijnych — Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady UE — oraz trybu podejmowania decyzji, przyczyniając się do usprawnienia pracy UE; łagodząc warunki podejmowania tzw. wzmocnionej współpracy (zmniejszenie liczby członków wymaganych do jej zawiązania), spowodował zmiany w samych metodach współdziałania; ponadto wprowadził uregulowania umożliwiające zacieśnienie integracji w dziedzinie polityki obronnej, bezpieczeństwa i polityki zagranicznej oraz przy zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej.
W latach 90. nastąpiło znaczne rozszerzenie struktur integracji europejskiej, w tym również na państwa Europy Środkowej i Europy Wschodniej; początkowo miało ono formę umów o współpracy handlowej i gospodarczej; 1989 zawarto je z Węgrami, Polską i Rosją, 1990 — z Czechosłowacją, Bułgarią i Rumunią oraz 1992 z Albanią; 16 XII 1991 układy o stowarzyszeniu podpisano z Polską, Węgrami i Czechosłowacją, 1993 — z Rumunią i Bułgarią, 1993–95 umowy o handlu i współpracy gospodarczej ze Słowenią i państwami bałtyckimi oraz 1994 specjalne umowy z Rosją i Ukrainą; 1995 do Wspólnoty dołączyły Austria, Finlandia i Szwecja; 30 III 1998 UE rozpoczęła formalne negocjacje akcesyjne z państwami najbardziej zaawansowanymi w procesie realizacji postanowień układów europejskich oraz mających najistotniejsze znaczenie geopolit. dla samej Unii. W 2004 do UE przystąpiło 10 nowych członków — Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, a 2007 kolejnych dwóch — Bułgaria i Rumunia; krajami kandydującymi do UE są Macedonia Północna, Turcja i Chorwacja. Opracowany 2002–03 przez kilkudziesięcioosobowy Konwent Europejski Traktat konstytucyjny (nazywany Konstytucją dla Europy), mimo ratyfikacji przez większość państw członkowskich nie wszedł w życie po odrzuceniu go w referendach przez mieszkańców Francji i Holandii (2005). Po okresie zawieszenia i dyskusji członkowie UE przystąpili 2007 do opracowania Traktatu reformującego, dokumentu o znacznie węższym zakresie, skupiającym uwagę na samych strukturach i zasadach działania UE. Traktat (zwany też Traktatem z Lizbony) został podpisany 13 XII 2007 na szczycie Unii w Lizbonie.
