ikona

ikona

[gr. eikṓn ‘wizerunek’, ‘obraz’],

w Kościele wschodnim obraz kultowy, malarska reprezentacja świętej postaci, zawierająca obok wizerunku napisy objaśniające;

niezbędny element liturgii, przedmiot kultu jako odzwierciedlenie boskiego praobrazu. Towarzyszyła wyznawcom w ich życiu publicznym i prywatnym; niekiedy przypisywano jej cudowną moc. Genezę ikony wywodzi się m.in. z portretowego malarstwa późnoantycznego; najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np. z klasztoru Św. Katarzyny na Górze Mojżesza). Ikony malowano najczęściej na drewnie lipowym lub sosnowym techniką enkaustyczną, później powszechnie temperową, tła i nimby na ogół na złoto; czasem też ikony wykonywano w mozaice, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze i steatycie. Początkowo zdobiono je szlachetnymi kamieniami; od XIV w. całe (oprócz twarzy i dłoni postaci) pokrywano, dekorowanym ornamentem, złotymi lub srebrnymi blachami. Kompozycja ikony powinna być powtórzeniem tradycyjnych kanonów ikonograficznych, ostatecznie ukształtowanych w IX w. po okresie obrazoburstwa, rozpowszechnianych we wzornikach dla malarzy (podlinnik, Hermeneja). Ikony składały się zazwyczaj z przedstawienia centralnego oraz z wystającego nad jego powierzchnię obramienia, na którym w tzw. ikonach z życiem umieszczano sceny związane z żywotem prezentowanego w części środkowej świętego. Zgodnie z teologią ikon, każdemu przedstawieniu musi towarzyszyć odpowiadający mu teologicznie i kultowo napis. Malarstwo ikonowe rozwinęło się w krajach obszaru kultury bizantyńskiej (Grecja, Bułgaria, Serbia), szczególnie zaś na Rusi, gdzie w XIV–XV w. wykształciło się wiele szkół malarskich; jego tradycja ulegając modyfikacjom dotrwała do współczesności.

Ikona ruska z wizerunkiem świętego Mikołaja Cudotwórcy i scenami z jego życia, szkoła nowogrodzka, XV w. — Państwowe Muzeum Sztuki Palech, Moskwa

Rublow Andriej, Święta Trójca, 1411 lub 1425–27 — Galeria Tretiakowska, Moskwa

Matki Bożej Częstochowskiej obraz, XIV w., klasztor Paulinów na Jasnej Górze, Częstochowa