hinduizm

hinduizm,

termin zbiorczy obejmujący zróżnicowane przejawy religii naturalnej, występujące w przeszłości i współcześnie na obszarze subkontynentu indyjskiego i rozwijające się z jednej strony w opozycji do indyjskich uniwersalistycznych religii zbawienia (buddyzm, dźinizm) oraz islamu, z drugiej zaś do autochtonicznych religii plemiennych.

Termin hinduizm jest neologizmem utworzonym 1816 przez bengalskiego myśliciela i teologa Rammohana Raya; do powszechnego użycia wszedł na Zachodzie pod koniec 1. połowy XIX w. W odróżnieniu od buddyzmu i dźinizmu bazę społeczną hinduizmu stanowiły głównie osiadłe społeczności rolnicze, związane z ustrojem warnowo-kastowym i jego typem intensywnej gospodarki. Hinduizm w 1. połowie I tysiąclecia n.e. stał się ideologią tego ustroju, sankcjonował bowiem sprzyjające utrzymaniu cywilizacji formy życia wspólnotowego, których podstawą była kasta hinduska i rodzina. Oznaczało to ingerencję doktryny religijnej w sferę stosunków społeczno-ekonomicznych i prowadziło do rytualizacji większości przejawów życia. Podłożem formowania się hinduizmu był — związany z rdzennymi ludami Indii (Adiwasi) — archaiczny kompleks wierzeń animistycznych, praktyk szamanistycznych, kultów płodności i kultu Bogini-Matki (Dewi); nawiązują doń bezpośrednio śaktyzm i tantryzm. Ortodoksyjne odłamy hinduizmu uznają za podstawę naukę o moralnym ładzie świata i obowiązku kastowym (dharma), o odpłacie za czyny (karman) i kole egzystencji (sansara); wyzwolenie człowieka (moksza) z kręgu żywotów dokonuje się wielorako: prowadzi do niego właściwy czyn, poznanie lub łaska otrzymana dzięki miłości do Boga (bhakti, także Bhagawadgita). W prestiżowych formach kultu funkcje kapłanów pełnią bramini, posługujący się sanskrytem jako językiem kultowym; najwyższym autorytetem są Wedy i teksty normatywne (Manusmryti). Obok tych form istniały ludowe kulty, w których funkcje kapłańskie pełnią członkowie niskich kast (tzw. niedotykalni); ważną rolę odgrywa w nich opętanie, wieszczenie i zbiorowa ekstaza. Ustępstwem na rzecz religijności ludowej jest w hinduizmie uznanie autorytetu puran i eposów (Mahabharata, Ramajana). W hinduizmie początkowo przeważał panteizm, współistniały z nim koncepcje o charakterze teizmu i swoistego monoteizmu (oddawanie czci jednemu bogu, przejawiającemu się w niezliczonych postaciach, idea znana już z tekstów wedyjskich); w późniejszym okresie jednego z bogów uważano za najwyższego, dotyczyło to zwłaszcza Wisznu lub Śiwy, co doprowadziło do wyodrębnienia się wielkich odłamów ortodoksyjnego hinduizmu (wisznuizm, śiwaizm). Wedyjską ofiarę (jadźńa) zastąpiono adoracją bóstwa (pudźa), co wyparło krwawe ofiary składane w ludowym hinduizmie. Kult bóstw rozwija się zwłaszcza w świątyniach położonych w wielkich ośrodkach pielgrzymkowych (Waranasi, Puri); podczas uroczystości religijnych wierni otrzymują z rąk kapłana, uświęcony przez bóstwo, pokarm (prasad), w niektórych dniach posągi bóstw obwozi się w czasie procesji. Główne święta: Diwali (w październiku–listopadzie, pora jesiennych zbiorów) i Holi (luty–marzec, początek wiosennego cyklu rolniczego). Od X–XIII w., wraz z rozszerzeniem się wpływów muzułmańskich w Indiach, rozpoczął się wpływ islamu na hinduizm, szczególnie silny za panowania Wielkich Mogołów; powstały wówczas odłamy religijne łączące elementy hinduizmu i islamu, m.in. sikhizm (obecnie odrębna religia uniwersalistyczna) i gmina Kabira. Wpływy europejskie, zaznaczające się od XVIII w., zwłaszcza zaś europejska krytyka społecznych aspektów hinduizmu, spowodowały m.in. działalność reformatorską Rammohana Raya (założyciela Brahma Samadź) i D. Saraswatiego (założyciela Arja Samadź). W obecnym kształcie hinduizm wiele zawdzięcza ideom i praktyce życiowej M.K. Gandhiego.

Bibliografia

E. SŁUSZKIEWICZ Pradzieje i legendy Indii, Warszawa 1980;

Manusmryti, czyli Traktat o zacności , przekład M.K. Byrski, Warszawa 1985;

Bhagawadgita, przekład J. Sachse, Wrocław 1988;

J. Jurewicz Kosmogonia Rygwedy. Myśl i metafora, Warszawa 2001;

R.C. Zaehner Hinduism Oxford 1969;

R. LANNOY The Speaking Tree, London 1971.

M. Biardeau Hinduism: The Anthropology of a Civilization, Delhi 1991.

Hardwar, hinduskie obrzędy z okazji festiwalu Kumbha Mela (Indie)

Bramin przed świątynią przy ghacie Viśram w Mathurze nad rzeką Jamuną, stan Uttar Pradeś (Indie)

Nandin ze świątyni w Czamundi (Indie)

Waranasi, pielgrzymi nad świętą rzeką Ganges (Indie)

Parwati i Śiwa, płaskorzeźba ze świątyni Ćennakeśawa w Belurze, XII w. (Indie)