gotyk
 
Encyklopedia PWN
gotyk
[niem.],
styl występujący w architekturze i sztukach przedstawiających w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza;
ukształtowany we Francji przed połową XII w., rozprzestrzenił się już ok. 1170 w Anglii, a w XIII w. Hiszpanii, Niemczech, Skandynawii i Europie Środkowej, docierając w czasie wypraw krzyżowych na Cypr i Bliski Wschód, i trwał w licznych odmianach do początku XVI w.; nie przyjął się powszechnie we Włoszech, w których zbyt silne były tradycje sztuki antycznej i gdzie już ok. 1420 został wyparty przez renesans. Gotyk od samego początku kształtował się jako styl sakralny, związany z doktryną Kościoła, dlatego sztuka religijna wysunęła się w okresie jego trwania na pierwsze miejsce, przewyższając swym znaczeniem sztukę świecką; był jednak także silnie związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późnym okresie także dworską (styl międzynarodowy). W każdym kraju gotyk ma własną periodyzację, w której można wyróżnić 3 zasadnicze fazy: gotyk wczesny (fr. primaire 1150–1200, ang. early English ok. 1180–1270, niem. Frühgotik 1230–1300); gotyk pełny, czyli dojrzały (fr. rayonnant 1200–50, ang. decorated style 1250–1360, niem. Hochgotik 1300–50 lub 1400); gotyk późny (fr. flamboyant, ang. perpendicular style, niem. Spätgotik, także deutsche Sondergotik, trwający do przełomu XV i XVI w.).
Gotyk najpełniej wyraził się w architekturze; zastosowany system konstrukcyjny, na który złożyły się sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki przyporowe (przyporowy system) oraz łuk ostry w konstrukcji i dekoracji pozwalał na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi. Każdy z tych elementów pojawiał się w architekturze już wcześniej, ale dopiero ich połączenie dało początek gotykowi. Podstawowymi układami przestrzennymi w budownictwie sakralnym były bazylika i kościół halowy; rzuty poziome były zróżnicowane: wielonawowe, podłużne założenia z transeptem lub bez, z obejściem i wieńcem kaplic lub zamknięte prosto; wykształciła się także wielka rozmaitość sklepień. Oprócz wielkich katedr (Chartres, Paryż, Amiens, Reims, Magdeburg, Kolonia) wznoszono kościoły miejskie i klasztorne (cystersi, dominikanie, franciszkanie). Rozwijała się również architektura świecka, powstawały całe założenia miejskie (Oksford, Gandawa, Siena, Bolonia), budowano ratusze, zespoły uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszczańskie, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki królewskie, rycerskie i zakonne. Sztuki przedstawiające ewoluowały od stylizacji i idealizacji w kierunku realizmu i coraz większej ekspresji; dominowała tematyka religijna, często o skomplikowanym programie ikonograficznym. Rozwijała się rzeźba monumentalna, początkowo ściśle związana z architekturą (dekoracja portali, zworniki, wsporniki), także rzeźba sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe). W rzeźbie drewnianej pojawiły się tematy dewocyjne (Pietà, grupa Chrystusa ze świętym Janem, Chrystus Bolesny, krucyfiksy); bardzo popularnym tematem gotyckiej rzeźby kamiennej i drewnianej było przedstawienie Marii z Dzieciątkiem (w XV w. tzw. Piękne Madonny); do najwybitniejszych twórców należeli: P. Parler, C. Sluter, N. Pacher, W. Stwosz, T. Riemenschneider, N. i G. Pisano. W dziedzinie malarstwa nastąpił rozkwit witrażownictwa (Chartres, Sainte-Chapelle w Paryżu), malarstwa miniaturowego, w którym zaznaczyły się próby trójwymiarowego, przestrzennego ujęcia scen (J. Pucelle, A. Beauneveu, bracia Limbourg, J. Fouquet) i tablicowego, wyrażającego się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych ołtarzy (m.in. cykle z życia Jezusa i Marii); malarstwo ścienne natomiast utraciło wówczas swoje dotychczasowe znaczenie (z wyjątkiem Włoch). Do głównych twórców gotyckiego malarstwa należeli: w Niderlandach — H. i J. van Eyck, R. Campin, R. van der Weyden, H. Memling; w Burgundii — M. Broederlam, we Francji — J. Malouel, Mistrz Piety Awiniońskiej, E. Quarton; w krajach niemieckojęzycznych — S. Lochner, M. Wolgemut, K. Witz; we Włoszech — Cimabue, Duccio, Giotto, S. Martini, bracia A. i P. Lorenzetti; w Czechach — Mistrz z Trzebonia, Mistrz z Wyższego Brodu. Na okres późnego gotyku przypadają początki rozwoju grafiki (drzeworyt). Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i emalia, wyroby z kości słoniowej, tkactwo i meblarstwo).
Bibliografia
O. VON SIMSON Katedra gotycka. Jej narodziny i znaczenie, Warszawa 1989;
Gotyk. Architektura, rzeźba, malarstwo, red. R. Toman, Olsztyn 2000;
G. BINDING Beiträge zum Gotik-Verständnis, Köln 1995;
P. WILLIAMSON Gothic Sculpture 1140–1300, New Haven 1995.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Pieta z Lubiąża, ok. 1370 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eyck Jan van, Madonna kanonika van der Paele, 1436 — Groeningemuseum, Brugia fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Siena, katedra pw. Panny Marii. fot. Z. Zawadzki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
San Gimignano (Włochy)fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Reims, katedra pw. Panny Marii (Notre Dame) (Francja)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Madonna z Krużlowej, pocz. XV w. — Muzeum Narodowe, Krakówfot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giotto di Bondone, Pocałunek Judasza, fragment fresku z Cappella degli Scrovegni w Padwie , 1303–05 (Włochy)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gniezno, wnętrze katedry fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lorenzetti Ambrogio, Prace polowe, fragment Alegorii dobrych i złych rządów 1338–40 — Palazzo Pubblico, Sienafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lochner Stefan, ołtarz z Pokłonem Trzech Króli w katedrze w Kolonii, 1440–45 (Niemcy)fot. K. Makowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Annaberg-Buchholz, wnętrze kościoła Św. Anny, 1499–1529 (Niemcy) fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Campin Robert, tryptyk Zwiastowania, ok. 1422 — Metropolitan Museum of Art, Nowy Jorkfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stwosz Wit, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia, 1477–1489 — Kościół Mariacki, Krakówfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Beauvais, katedra, XIII–XV w. (Francja)fot. J. Bielski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, kościół archiprezbiterialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny fot. M. Król/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wenecja, Ca' d'Oro (Włochy)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pacher Michael, Ołtarz św. Wolfganga, 1479–81, część środkowa pentaptyku ze sceną koronacji Marii — kościół w Sankt Wolfgang im Salzkammergut (Austria)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kutná Hora, gotyckie sklepienia kościoła Św. Barbary, prezbiterium 1489–99, nawa główna 1540–48 (Czechy)fot. W. Łoś/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kolonia, katedra pw. Panny Marii i Św. Piotra (Niemcy)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Memling Hans, Sąd Ostateczny, między 1467– a 1471 — Muzeum Narodowe, Gdańskfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cimabue, Tronująca Madonna z aniołami, ok. 1285 — Galleria degli Uffizi, Florencjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giotto di Bondone, Spotkanie przy Złotej Bramie, 1303–05 — Cappella degli Scrovegni, Padwafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Witz Konrad, Połów ryb na jeziorze Genezaret, rewers skrzydła Ołtarza Św. Piotra, Musée d'Art et d'Histoire, Genewa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Canterbury, gotycka katedra (W. Brytania)fot. Glob4/T. Komornicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sens, katedra fot. E. Wojdecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Paryż, katedra pw. Panny Marii (Notre Dame) fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Westminster, opactwo (Wielka Brytania)fot. R. Firmhofer/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Amiens, katedra Notre Dame (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wells, katedra pw. Św. Andrzeja (Wielka Brytania) fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eyck Jan van, Portret małżonków Arnolfinich, 1434 — National Gallery, Londynfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Memling Hans, Męka Pańska, ok. 1480–90 — kościół Św. Jakuba w Toruniufot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Praga, most Karola i Hradczany fot. Glob 4/J. Piwowarczyk
Leinberger Hans, Maria z Dzieciątkiem, Berlin, Gemaldegaleriefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mistrz Chórów, kwatera środkowa tryptyku Trójcy Świętej, 1467 — Kaplica Świętokrzyska w katedrze na Wawelu, Kraków fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giotto di Bondone, Sen Innocentego III, fragment fresku z Bazyliki Św. Franciszka w Asyżu, 1296–98fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kazimierz Jagiellończyk, nagrobekfot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Franciszek z Asyżu fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kamień Pomorski, ratusz, XV, XVI w.fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
York, katedra pw. Św. Patryka (Wielka Brytania)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wrocław, katedra pw. Św. Jana Chrzciciela, gotycka bazylikafot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stwosz Wit, płyta nagrobna Kallimacha, odlew, warsztat Vischerów, 1496–1500, kościół Dominikanów w Krakowiefot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiślica, posadzka w krypcie, 1. ćwierć XII w. — kolegiata w Wiślicyfot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Weyden Rogier van der, Zwiastowanie, lewe skrzydło Tryptyku Św. Kolumbana, ok. 1460 — Alte Pinakothek, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Weyden Rogier van der, Zdjęcie z krzyża, ok. 1441 — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wenecja, Pałac Dożów (Włochy)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cranach Lucas (st.), Ukrzyżowanie, 1500 — Alte Pinakothek, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Uppsala, katedra pw. Św. Eryka, Larsa i Olafa (Szwecja)fot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chartres, katedra pw. Panny Marii (Notre Dame)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Carcassonne, panorama obwarowań miasta (Francja)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Praga, Hradczany (Czechy)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Karlštejn, zamek (Czechy)fot. R. Szewczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pelplin, katedra pw. Najświętszej Marii Panny, Św. Bernarda z Clairvaux, Św. Benedykta i Św. Stanisława fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mont-Saint-Michel, klasztor Benedyktynów (Francja)fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bosch Hieronymus, Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich, 1503–1504 — Museo del Prado, Madrytfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Biecz, kościół parafialny Bożego Ciała, XV/XVI w.fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Asyż, bazylika Św. Franciszka, widok wnętrza górnego kościoła, XIII w. (stan sprzed 1997) fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Angelico Fra, Zwiastowanie, po 1436, fresk — Museo di San Marco, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia