gospodarka światowa
 
Encyklopedia PWN
gospodarka światowa,
ekon. historycznie ukształtowany system trwałych powiązań ekonomicznych: produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych krajów, znajdujących się na różnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany.
Rozwój międzynarodowego podziału pracy, specjalizacji i wymiany międzynarodowej wykształcił system trwałych związków, obejmujących coraz większą liczbę krajów, tworząc międzynarodowe rynki, regionalne i światowe. Z kategorią rynku światowego wiąże się ściśle kategoria pieniądza światowego, powszechnego ekwiwalentu, występującego w międzynarodowej wymianie. Cezurę czasową powstania gospodarki światowej wyznacza epoka odkryć geograficznych, które umożliwiły handel między kontynentami. Gospodarka światowa, wraz z tradycyjnym typem powiązań między krajami, noszącym nazwę tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy, ukształtowała się jednak dopiero w 2. połowie XIX w., co było związane z tzw. pierwszą rewolucją przemysłową, zapoczątkowaną w Wielkiej Brytanii. Wynalazki tego okresu, przede wszystkim maszyna parowa i telegraf, ułatwiły a jednocześnie wymusiły rozszerzenie międzynarodowego handlu na nowe obszary i towary. Zastosowanie maszyny parowej doprowadziło do zwielokrotnienia wydajności produkcji oraz pojawienia się nowych dóbr. Wielokrotnie zwiększyło się również zapotrzebowanie na surowce, np. węgiel i rudę, które w odróżnieniu od surowców stosowanych poprzednio nie występowały powszechnie i, w związku z tym, do wielu krajów musiały być sprowadzane z zagranicy. Dzięki takim wynalazkom rewolucji przemysłowej, jak: kolej, statki parowe i telegraf, masowe przewozy, zarówno na bliższe, jak i dalsze odległości, przestały być przeszkodą nie do pokonania. Postęp w rewolucji przemysłowej prowadził do dalszej intensyfikacji podziału pracy, w konsekwencji także międzynarodowego handlu oraz gospodarki światowej. Wiązało się to ze wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą, które powodowało migracje ludności do miast. To z kolei prowadziło do konieczności zaspokojenia zwiększonego popytu na żywność, co w warunkach częściowej zmiany struktury zasiewów na korzyść roślin przemysłowych, wymagało niejednokrotnie zwiększenia przywozu żywności z zagranicy. Rewolucja przemysłowa i związane z nią rozszerzenie podziału pracy, doprowadziły nie tylko do ilościowego wzrostu obrotów, ale i do zwiększenia liczby towarów, będących ich przedmiotem. Postęp techniczny i wymuszone przezeń rozszerzenie podziału pracy doprowadziły bowiem do trwałych zmian w strukturze produkcji wielu krajów. Polegały one m.in. na zmniejszeniu produkcji rolnej w niektórych krajach, np. w Wielkiej Brytanii, i zwiększeniu produkcji artykułów przemysłowych. Bardzo daleko idące zmiany struktury produkcji następowały także w wielu pozaeuropejskich krajach; w celu zaspokojenia rosnących potrzeb surowcowych uruchamiano w nich kopalnie rud metali, zmieniano także strukturę rolnictwa, zastępując część produkcji zbóż uprawami roślin przemysłowych, np. bawełny i kauczuku. O skali i dynamice przeobrażeń zachodzących w XIX w. może świadczyć fakt, iż 1820–1900 produkcja przemysłowa świata wzrosła ponad 29-krotnie, a handel międzynarodowy 31-krotnie. Gospodarka światowa, w której na Europę Zachodnią przypadało ponad 2/3 światowej produkcji, funkcjonowała w niewiele zmienionym kształcie do wybuchu I wojny światowej. W jej wyniku Europa Zachodnia, w tym Wielka Brytania, dominująca do tej pory w gospodarce światowej, utraciła swą pozycję w produkcji przemysłowej, handlu światowym i międzynarodowym obrocie kapitałowym. Natomiast USA wykorzystały pomyślną dla nich koniunkturę wojenną i 1918 uzyskały 1. pozycję w produkcji przemysłowej świata oraz stały się największym eksporterem kapitału. Kryzys 1929–33 był wstrząsem dla gospodarki światowej i spowodował głębokie załamanie produkcji przemysłowej w większości krajów (o 30–40%) oraz wielomilionowe bezrobocie. Stał się także przyczyną odpływu kapitału z Europy do USA oraz wprowadzenia przez wiele krajów ograniczeń dewizowych. Kryzys załamał system wielostronnej wymiany oraz system waluty złotej. Po II wojnie światowej USA stały się dominującą potęgą przemysłową i handlową w wyniku ekspansji gospodarczej oraz wielkich zniszczeń wojennych w Europie i Azji. Następstwem tych zjawisk i związanych z nimi pogłębiających się różnic w tempie wzrostu gospodarczego, postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy, były głębokie zmiany w kierunkach i strukturze światowych obrotów handlowych i usługowych. Wystąpiła bardzo wysoka, długotrwała nadwyżka w bilansie płatniczym USA (1946–55 — ok. 45 mld dolarów). Stało się to przyczyną daleko idących restrykcji rządowych, administracyjnego regulowania handlu oraz płatności międzynarodowych. Znaczna część wymiany międzynarodowej odbywała się w ramach umów dwustronnych lub w ramach bloków gospodarczych i stref walutowych, tworzonych przez kraje europejskie (głównie Wielką Brytanię i Francję), mające kolonie i zamorskie terytoria zależne. Tylko USA nie stosowały ograniczeń walutowych. Rynek światowy podzielił się na kilka mniej lub bardziej niezależnych rynków. Nastąpiły głębokie zmiany w kierunkach przepływu towarów i kapitałów oraz w strukturze podziału pracy między krajami o gospodarce rynkowej.
Bardzo głębokie zmiany w strukturze gospodarki światowej i międzynarodowego podziału pracy nastąpiły w wyniku rozpadu systemu kolonialnego po 1945. Kraje kolonialne weszły na drogę samodzielnego rozwoju gospodarczego, zmieniały swą strukturę gospodarczą z surowcowo-rolnej na rolno-przemysłową, strukturę swego eksportu i, w następstwie, miejsce w międzynarodowym podziale pracy.
Wyraźne przyspieszenie międzynarodowych obrotów towarowych, jak również ekspansja in. form współpracy gospodarczej, która doprowadziła do ukształtowania się współczesnej gospodarki światowej, nastąpiły dopiero na początku lat 60., a przybrały na sile na przełomie lat 80. i 90., wraz z pojawieniem się globalizacji gospodarki i rewolucją naukowo-techniczną. W porównaniu z okresem tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy, w gospodarce światowej nastąpiły zarówno zmiany ilościowe, jak i jakościowe. Przewaga krajów najbardziej rozwiniętych w produkcji światowej nie jest już tak duża, jak w okresie tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy, niemniej, nadal bardzo silna. Udział tych krajów w produkcji globalnej stanowi ok. 56%, a w światowym eksporcie ok. 75%. Zmiany jakościowe w gospodarce światowej obejmują przede wszystkim przekształcenia struktury handlu międzynarodowego i pojawienie się nowych form międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz ewolucję jej struktury podmiotowej. W chwili obecnej tworzą ją państwa, międzynarodowe instytucje i organizacje ekonomiczne (finansowe, handlowe, integracyjne), np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Światowa Organizacja Handlu, Unia Europejska, Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu, korporacje międzynarodowe oraz krajowe jednostki gospodarcze, uczestniczące w międzynarodowym podziale pracy. Pojawiły się zjawiska uznawane za prawidłowości gospodarki światowej, np.: rosnąca otwartość gospodarek narodowych na rynek światowy i pozostałe gospodarki oraz umiędzynarodowienie postępu technicznego. Prawidłowości te przyczyniają się do upodobnienia struktur ekonomicznych, modeli spożycia, reguł gry ekonomicznej, dyscypliny społecznej. Z drugiej strony wpływają one na zróżnicowanie się gospodarek narodowych, co jest związane z różną zdolnością dostosowawczą poszczególnych krajów do zmieniających się warunków w gospodarce światowej
Bibliografia
A.B. Kisiel-Łowczyc Współczesna gospodarka światowa, Gdańsk 1994;
A. Budnikowski Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 1996.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia