getto

getto

[wł.],

część miasta zamieszkana przez mniejszość nar. lub rel., najczęściej żydowską;

od XVI w. także potoczna nazwa dzielnic (ulic) żydowskich; początkowo getta były tworzone dobrowolnie (pozwalały zachować odrębność kult. i rel., wzmocnić poczucie wspólnoty i odizolować się od niechętnego otoczenia), później przymusowo (usankcjonowane prawem) pod naciskiem mieszczaństwa dążącego do wyeliminowania konkurencji w handlu i rzemiośle (w miastach niem. i wł., m.in. 1516 Wenecja, 1543 Padwa, 1556 Rzym, w Polsce od końca XV w. liczna i bogata gmina żydowska w Kazimierzu k. Krakowa). Getto żydowskie często było izolowane od reszty miasta murem i miało własną administrację (kahał), straż miejską, instytucje publ., gosp., kult., m.in. łaźnię rytualną (mykwa), dom weselny (tanzhaus), przytułek dla biednych (hekdesz). W XVIII–XIX w. wprowadzenie formalnego równouprawnienia Żydów w wielu krajach eur., pozwalało na opuszczenie getta i zamieszkanie w chrześc. części miasta, ale łączyło się to z asymilacją kult. i obyczajową tej grupy Żydów; większość ludności żydowskiej nadal mieszkała w getcie.

Getta żydowskie 1939–45.

Zamknięte dzielnice mieszkaniowe dla Żydów (niem. jüdische Wohnbezirke) były tworzone od 1939, gł. na okupowanych ziemiach pol. (największe w Europie skupisko Żydów) oraz od 1941 w krajach nadbałtyckich, Białorusi i Ukrainie, a także na ziemiach czeskich (Terezín), a 1944 na Węgrzech. Pierwsze getto powstało X 1939 w Piotrkowie Trybunalskim; 1940–41 Niemcy utworzyli getto m.in. w Łodzi, Warszawie, Lublinie, Krakowie, Radomiu, a po wybuchu wojny sowiecko-niem. 1941 w Białymstoku, Lwowie, Wilnie, Stanisławowie, Drohobyczu, Równem; ogółem na ziemiach pol. istniało ok. 400 gett, później ich liczbę zmniejszono, przesiedlając Żydów z mniejszych gett do większych. Od 1941 deportowano do gett w Polsce i na Wschodzie ludność żyd. gł. z Niemiec i Austrii. Zarząd gett sprawowały Judenraty (Żydowskie Rady Starszych), powoływane i całkowicie zależne od władz niem., podlegała im żydowska straż porządkowa. Ludność gett była wyniszczana gł. przez warunki życia (wielkie zagęszczenie mieszkańców, nędzę będącą skutkiem przesiedleń, minim. możliwości zarobkowania i głodowych płac, ograniczone przydziały żywności stanowiące 25% przydziałów ludności pol., a 8% niem., katastrofalny stan sanitarny) oraz odizolowana od okolicznej ludności (murem, zasiekami, posterunkami policji niem.); całkowitą izolację uzyskano jednak tylko w getcie łódzkim. Do pozostałych gett mimo trudności szmuglowano żywność, lecz była ona droga i niedostępna dla warstw uboższych. Żydzi, zwłaszcza młodzież, stosowali opór cywilny tworząc w wielu gettach organizacje samopomocowe i polit., prowadząc tajne nauczanie, wydając konspiracyjną prasę. Uciekinierów z gett, jak też pomagających im Polaków, Niemcy karali śmiercią. W gettach zginęło ok. 25% ich ludności, gł. z głodu i chorób, na ziemiach wschodnich również w masowych egzekucjach, m.in. w Wilnie; pozostałych mieszkańców gett deportowano do obozów zagłady (obozy hitlerowskie, Reinhard Aktion); największą akcję deportacyjną przeprowadzono w getcie warszawskim VII–IX 1942 (ponad 300 tys. osób wywieziono do Treblinki), ostatnią w getcie łódzkim VIII 1944 (74 tys. pozostałych mieszkańców wywieziono do Auschwitz). W gettach organizowano zbrojny ruch oporu, w Wilnie na pocz. 1942 powstała Fareinigte Partizaner Organizacje, w Warszawie Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy, w Białymstoku — Antyfaszystowska Organizacja Bojowa. Podczas ostatecznej likwidacji gett Żydzi podjęli walkę zbrojną: IV–V 1943 w Warszawie (powstanie w getcie warszawskim) i VIII 1943 w Białymstoku, w kilku zaś innych gettach samoobronę na mniejszą skalę. Pol. pomoc dla gett, trudna i niebezpieczna, ograniczała się do sporadycznych kontaktów czł. rodzin i grup zaw. oraz skromnej pomocy zbrojnej AK i organizacyjnej GL dla getta warsz., większej pomocy udzielano uciekinierom z gett (Rada Pomocy Żydom). W 1942–44 Niemcy dokonali ostatecznej likwidacji gett, m.in. X 1942 w Pińsku, I 1943 w Terezínie, III 1943 w Krakowie, IV–V 1943 w Warszawie, VI 1943 we Lwowie, VIII 1943 w Sosnowcu, IX 1943 w Mińsku, Wilnie, XI 1943 w Rydze, VII 1944 w Kownie, VIII 1944 w Łodzi.