germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.
 
Encyklopedia PWN
germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.,
polityka Prus prowadzona w okresie zaborów, zmierzająca do rozpowszechnienia języka niemieckiego (państwowego), ewentualnie niemieckiej świadomości narodowej wśród mieszkańców ziem zajętych w wyniku rozbiorów Polski, a z upływem czasu — do wykorzenienia polskiej świadomości narodowej (wynarodowienia).
Germanizację rozpoczął król pruski Fryderyk II Wielki na opanowanym 1740–45 Śląsku, rozszerzył po I rozbiorze na Pomorze Gdańskie, Warmię i pas nadnotecki Wielkopolski. Politykę germanizacyjną stosowały również władze austriackie w Galicji (do nadania jej autonomii 1867). Germanizacja w zaborze pruskim przechodziła różne fazy; po okresie liberalnego kursu wobec ludności polskiej 1815–30 nastąpiło 1830–40 zaostrzenie germanizacji w Wielkim Księstwie Poznańskim przez E. Flottwella; 1841–49 proces ten uległ zahamowaniu, by znów wystąpić w okresie rządów reakcji 1850–70; akcję germanizacyjną nasilił O. Bismarck w ramach Kulturkampfu; po dymisji Bismarcka nastąpiło 1890–94 przejściowe złagodzenie polityki antypolskiej (tzw. era Capriviego); germanizacja wzmogła się znów po 1894, przybrała postać tzw. hakatyzmu (Hakata) i trwała do I wojny światowej.
Jedną z najważniejszych metod germanizacyjnych była kolonizacja niemiecka na ziemiach polskich; zapoczątkowana przez Fryderyka II Wielkiego w pasie nadnoteckim, była kontynuowana z różnym nasileniem do 1919; służyła jej utworzona 1886 Komisja Kolonizacyjna. Władze pruskie popierały też napływ ludności niemieckiej do miast (kupcy, rzemieślnicy), administracji, szkolnictwa, wolnych zawodów; nauczycieli i urzędników Polaków przenoszono w głąb Niemiec; od 1885 stosowano tzw. rugi pruskie; ustawa z 1904 zakazywała tworzenia nowych osad rolnych (w praktyce — stawiania budynków) bez zezwolenia władz; 1908 w sejmie pruskim przeforsowano ustawę wywłaszczeniową, pozwalającą na przymusowe wykupywanie majątków z rąk polskich na rzecz Komisji Kolonizacyjnej (pierwsze wywłaszczenie 1912). Głównym narzędziem germanizacyjnym było wprowadzanie języka niemieckiego do administracji, sądownictwa i szkolnictwa; po 1815 stopniowo ograniczano język polski w urzędach i sądach, a w okresie bismarckowskim ustawowo rugowano język polski przede wszystkim ze szkolnictwa; 1873–87 w Poznańskiem wprowadzono język niemiecki jako wykładowy we wszystkich szkołach ludowych (z wyjątkiem lekcji religii) i średnich; 1876 język niemiecki stał się powszechnie obowiązujący w administracji i sądownictwie, a także w samorządach i komunikacji. Germanizacji służyło prawodawstwo o zgromadzeniach i stowarzyszeniach (zwłaszcza ustawa z 1908 wprowadzająca tzw. paragraf kagańcowy — wszelkie zgromadzenia publiczne mogły obradować wyłącznie w języku niemieckim); germanizację prowadzono również w armii przez odpowiednie rozmieszczanie rekrutów polskich w jednostkach wojskowych; antypolsko nastawiano miejscową ludność niemiecką.
Ludność polska opierała się germanizacji; masowo popierała akcje protestacyjne (petycje i wiece), organizowała obchody rocznic narodowych; niemieckiej działalności kolonizacyjnej skutecznie przeciwstawiano polską sieć banków ludowych i spółek parcelacyjnych oraz innych organizacji gospodarczych; polskość podtrzymywały rozliczne stowarzyszenia (m.in. Towarzystwo Czytelni Ludowych, stowarzyszenia śpiewacze, towarzystwa przemysłowców, Sokół), które prowadziły działalność kulturalno-oświatową; rugowanie języka polskiego z lekcji religii wywołało strajki szkolne (m.in. 1901 we Wrześni). Obrona polskości skutecznie hamowała germanizację, osłabiał ją też tzw. Ostflucht [‘ucieczka ze wschodu’] ludności niemieckiej (migracja na zachód); pod koniec XIX w. nastąpiło wyraźne umocnienie ludności polskiej zaboru pruskiego.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia