geografia
 
Encyklopedia PWN
geografia
[gr. geōgraphía ‘opis ziemi’],
nauka sytuowana na pograniczu dyscyplin przyrodniczych i społecznych.
Bada przestrzenne zróżnicowanie powłoki Ziemi (epigeosfery) pod względem przyrodniczym i społeczno-ekonomicznym oraz związki między środowiskiem geograficznym i człowiekiem. Rozległość przedmiotu sprawia, że wokół definicji geografii i zakresu badań geograficznych trwają dyskusje. Jeden z kierunków przyjmuje, że przedmiotem badań jest krajobraz jako zewnętrzne odbicie środowiska przyrodniczego; niektórzy zwolennicy tego kierunku zastępują krajobraz pojęciem epigeosfery (trójwymiarowa powłoka ziemska) obejmującej litosferę, hydrosferę, wraz z występującą na pograniczu tych sfer, biosferą (z antroposferą); inni uważają, że najistotniejsze są badania poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego, a według innego kierunku geografia jest nauką chorologiczną, która bada zjawiska w ujęciu przestrzennym, tzn. korelacje przestrzenne między zjawiskami i procesami zachodzącymi zarówno w środowisku przyrodniczym, jak i społecznym; wyróżnia się także kierunek zwany ekologicznym, traktujący Ziemię jako siedzibę człowieka lub warsztat pracy, który można dostosowywać do potrzeb rozwijającego się społeczeństwa; różnorodność tematyki i metod badawczych sprawia, że współcześnie pojęcie geografii jest często zastępowane określeniem — nauki geograficzne, w praktyce używanym jako synonim. Klasyfikacja nauk geograficznych: 1) geografia fizyczna — bada środowisko przyrodnicze jako całość oraz jego poszczególne komponenty; główne specjalizacje: geomorfologia, hydrologia wód lądowych, oceanologia, glacjologia, klimatologia, geografia gleb, biogeografia z fitogeografią i zoogeografią; 2) geografia społeczno-ekonomiczna (synonimy: geografia ekonomiczna, antropogeografia, socjogeografia, geografia kultury, geografia człowieka) — bada przestrzenną strukturę gospodarki jako całości oraz poszczególne działy gospodarki i życia społecznego; główne specjalizacje: zaludnienie, osadnictwo, przemysł, rolnictwo, komunikacja, usługi z turystyką, kultura; 3) geografia regionalna — opisuje i bada cały glob (geografia regionalna ogólna) lub poszczególne kontynenty, państwa, krainy i regiony (geografia regionalna szczegółowa); 4) kartografia — do nauk geograficznych należą niektóre jej gałęzie: kartografia ogólna, kartografia tematyczna, kartometria, interpretacja zdjęć lotniczych i in.; 5) geografia historyczna — rekonstrukcja środowiska przyrodniczego i działalności ludzkiej w minionych okresach; 6) historia geografii z historią odkryć geograficznych; 7) geografia astronomiczna (dziedzina tylko dydaktyczne); wyróżnia się także geografię stosowaną, podejmującą ściśle określone badania związane z potrzebami społecznymi. Geografia rozwinęła się w starożytnej Grecji, nazwę wprowadził Eratostenes z Cyreny (III w. p.n.e.). Rozwój cywilizacji powiększał wiedzę człowieka o krajach, lądach i morzach; podawano ją coraz bardziej systematycznie i szczegółowo, odróżniając geografię szczegółową zwanej później regionalną, od geografii ogólnej dla całej Ziemi jako planety (początek geografii astronomiczno-matematycznej); zmieniały się poglądy na kształt Ziemi, jej usytuowanie w systemie słonecznym (od Arystotelesa wyobrażano sobie Ziemię jako kulę); Eratostenes z Cyreny zmierzył południk według odcinka między Aleksandrią a Syene (obecnie Asuan); próbowano rysować Ziemię na płaszczyźnie z siatką południków i równoleżników; w II w. n.e. Klaudiusz Ptolemeusz wykonał najdoskonalszą w owym czasie mapę znanego mu świata ze spisem 8 tysięcy miejscowości i ich współrzędnych geograficznych; stosowane przez Greków metody porządkowania obserwacji przyrodniczych dały podstawę wyodrębnienia się z geografii nurtu przyrodniczego, nazwanego później geografią fizyczną; niektórzy grecccy uczeni interesowali się szczególnie grupami społecznymi, narodami i państwami; powstały opisy, np. Dzieje Herodota, dzieła Hakatajosa z Miletu, Eratostenesa z Cyreny, a głównie Strabona — Geographika (w 17 księgach), które dały początek geografii regionalnej. Rzymianie, którzy przejęli dorobek geografów greckich, przywiązywali dużą wagę do możliwości praktycznych wykorzystania wiedzy geograficznej w zarządzaniu imperium, stąd też w ich dziełach można się dopatrywać początków geografii stosowanej, geografii politycznej, a nawet geopolityki. W średniowieczu zaczęły się wielkie podróże do Azji (G. da Pian del Carpine, Rubruk, M. Polo i in.); wyprawy morskie wzdłuż zachodnich brzegów Afryki z polecenia księcia Henryka Żeglarza przyczyniły się do odkrycia drogi morskiej do Indii przez V. da Gamę (1498); nastąpił okres wielkich odkryć geograficznych; wyprawy K. Kolumba (1492, 1493, 1498, 1502), A. Vespucciego i in. doprowadziły do odkrycia i poznania Ameryki; wyprawa F. Magellana dookoła świata udowodniła empirycznie kulistość Ziemi, ożyły dążenia do poznania Ziemi, jej genezy, kształtu, wielkości i ruchów; rozwinęły się nauki ścisłe, a wśród nich głównie astronomia; dziełem podsumowującym dorobek tego okresu jest Geographia generalis (1650) B.V. Vareniusa, omawiająca zagadnienia dotyczące Ziemi jako całości; geografia dzieliła się wówczas na: matematyczną, fizyczną, historyczną (czyli polityczną — ujmowaną według państw), a Varenius rozróżnił geografię generalis i geografię regionalną. Okres od połow XVII w. do połow XIX w. nazywa się w geografii okresem pomiarów; wynaleziono wówczas wszystkie ważniejsze instrumenty, przeprowadzono setki najrozmaitszych pomiarów dostarczających nowych danych o Ziemi; rozpoczęła się era sporządzania map topograficznych; z nauk geograficznych zaczęła się wyodrębniać kartografia; ukazały się wielkie syntezy wiedzy o Ziemi — Kosmos... (1845–62) A. von Humboldta, zawierający przyrodniczą charakterystykę Ziemi oraz dzieła K. Rittera, opisujące kulę ziemską z punktu widzenia antropocentrycznego, wykazujące związki między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym. Od połowy XIX w. duże znaczenie dla rozwoju geografii (zwłaszcza geografii fizycznej) miały nauki przyrodnicze, rozwijające się dzięki stosowaniu coraz precyzyjniejszych metod technicznych; doprowadziło to do wyodrębnienia takich dyscyplin geograficznych, jak geomorfologia, hydrografia i klimatologia; tendencje do specjalizacji trwają do czasów obecnych, powstają nowe nauki i działy geografii; w 2. połowie XX w. metody badawcze w naukach geograficznych stały się bardziej nowoczesne: stosuje się analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych, metody matematyczne, konstruowanie modeli i in.; rozwijają się także badania planistyczne i prognostyczne mające na celu takie przyszłe wykorzystanie epigeosfery, aby można było zachować optymalne warunki środowiska przyrodniczego.
Geografia w Polsce. Pierwsze opisy ziem polskich występują u kronikarzy z XI–XV w., m.in. w Chorographia Regni Poloniae J. Długosza. Na przełomie XV i XVI w. prowadzono w Akademii Krakowskiej wykłady z kosmografii (Marcin Bylica z Olkusza, Jan ze Stobnicy, Wawrzyniec Korwin ze Śląska). W XVI w. powstały pierwsze mapy ziem polskich (B. Wapowski, W. Grodecki). W 2. połowie XVII i w XVIII w. najlepiej rozwijała się kartografia (mapy województw K. Perthèesa, mapy Polski A. Rizzi-Zannoniego); pojawiły się pierwsze podręczniki geografii (K. Wyrwicz, F. Siarczyński). W okresie porozbiorowym (w 1. połowie XIX w.) do zasłużonych geografów należeli: S. Staszic, autor pierwszej geologicznej mapy Polski (w dziele O ziemiorództwie Karpatów... 1815), J. Śniadecki (Jeografia... 1804) i H. Kołłątaj. Ukazały się pierwsze podręczniki geografii politycznej (1804 i 1811) J. Wybickiego i geografii fizycznej (1819) L. Janowskiego. W 1849 powstała na Uniwersytecie Jagiellońskim pierwsza katedra geografii (W. Pol), drugą utworzono 1882 na Uniwersytecie Lwowskim (A. Rehman); Lwów stał się głównym ośrodkiem rozwoju geografii, zwłaszcza kartografii (wielkie zasługi E. Romera), 1876 ukazał się tu miesięcznik przyrodniczo-geograficzny „Kosmos”. W Polsce niepodległej nastąpił intensywny rozwój geografii: 1918 powstało Polskie Towarzystwo Geograficzne i założono „Przegląd Geograficzny”, 1923 zaczęło wychodzić „Czasopismo Geograficzne”, 1925 Polska została członkiem Międzynarodowej Unii Geograficznej; prowadzono systematyczne studia i prace badawcze na wszystkich uniwersytetach, w Krakowie (L. Sawicki, J. Smoleński), Lwowie (E. Romer, A. Zierhoffer), Warszawie (S. Lencewicz, B. Zaborski), Poznaniu (S. Pawłowski, S. Nowakowski) i w Wilnie (M. Limanowski). Po II wojnie światowej katedry geografii powstały na 10 uniwersytetach (1990) oraz w kilku wyższych szkołach ekonomicznych, pedagogicznych, i technicznych; 1953 założono Instytut Geografii PAN; badania geograficzne koordynuje Komitet Nauk Geograficznych PAN. W geografii fizycznej najlepiej rozwinęła się geomorfologia (J. Dylik, A. Dylikowa, R. Galon, A. Jahn, M. Klimaszewski, S. Koza-Kozarski, H. Maruszczak, L. Starkel, J. Szupryczyński), opracowano mapę geomorfologiczną Polski, szeroko rozwinęły się badania nad czwartorzędem i geomorfologią peryglacjalną. W hydrologii najdłuższą tradycję mają badania jezior (J. Kondracki, Z. Mikulski), wykonano przeglądową mapę hydrograficzną Polski (T. Wilgat, J. Dynowska). Prowadzi się także kompleksowe badania ekologiczno-krajobrazowe (T. Bartkowski, J. Kondracki, A. Richling). W geografii społeczno-ekonomicznej dominuje formułowanie prognoz przyszłych interakcji społeczeństwo–środowisko, zmian przestrzennej struktury gospodarki oraz opracowywanie zasad racjonalnej gospodarki zasobami przyrody (S. Berezowski, Z. Chojnicki, R. Domański, K. Dziewoński, J. Kostrowicki, A. Kukliński, S. Leszczycki, L. Straszewicz, A. Wróbel, A. Wrzosek i in.); do głównych osiągnięć w geografii społeczno-ekonomicznej należą: Atlas przemysłu Polski (1975), mapy użytkowania ziemi i typologii rolnictwa (J. Kostrowicki), prace nad procesami urbanizacji kraju (K. Dziewoński), Narodowy Atlas Polski (1978, S. Leszczycki). Podsumowaniem obecnego stanu wiedzy o zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego i zmianach społeczno-gospodarczych w Polsce jest Atlas Rzeczypospolitej Polskiej opracowany przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarwania PAN (1993–97).
Bibliografia
S. Nowakowski Geografia jako nauka , w: Wielka geografia powszechna, Warszawa 1932;
J. Staszewski Historia nauki o Ziemi w zarysie, Warszawa 1966;
S. Leszczycki Geografia jako nauka i wiedza stosowana, Warszawa 1975;
R. Galon Geografia jako nauka: przedmiot, rozwój i metody w zarysie, Toruń 1989;
Podstawowe problemy metodologiczne rozwoju polskiej geografii, red. Z. Chojnicki, « Geografia» nr 48, Poznań 1991;
W. Wilczyński Idea przyrody w historii myśli geograficznej, Kielce 1996.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia