fundacje
 
Encyklopedia PWN
fundacje
[łac. fundatio ‘zakładanie’],
instytucje mające osobowość prawną, których działalność jest oparta na majątku przekazanym przez założycieli-fundatorów i bieżących wpływach (dotacje), realizujące określone przez nich cele: filantropijne, kulturalne, naukowe, religijne lub społeczne, niemające charakteru działalności gospodarczej.
W akcie fundacyjnym musi być określony cel działania fundacji, składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację, sposób zarządzania majątkiem oraz charakter fundacji — zamknięty lub otwarty. Ustanowienie fundacji wymaga zatwierdzenia przez właściwy organ władzy państw. — musi być ona wpisana do rejestru fundacji we właściwym sądzie.
Instytucje typu fundacja istniały już od starożytności, ale właściwe podstawy prawne dla ich rozwoju powstały dopiero w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w., gdy nowe ustawodawstwo wprowadziło ulgi podatkowe dla fundatorów. Zaczęły się wówczas intensywnie rozwijać duże organizacje fundacyjne: indywidualne, wywodzące się często z fortun wzbogaconych przemysłowców i bankierów, lub rodowych dóbr arystokracji, kontynuowane następnie przez firmy i rodziny w postaci stałych donacji; zbiorowe — społeczności lokalnych, ukonstytuowane przez periodyczne dotacje i składki na określony społ. cel; korporacyjne — zakładane przez przem. korporacje, przekazujące określony procent zysku na daną fundację; memoracyjne, tworzone dla uczczenia pamięci jakiejś osobistości i realizujące jej wskazania; operacyjne, zakładane w celu realizacji określonego zadania przy pomocy zespołu własnych pracowników, np. hospicja, ośrodki pomocy med., charytatywne.
Od końca XIX w. fundacje odgrywają ważną rolę w finansowaniu i rozwijaniu służby zdrowia, nauki, oświaty i kultury, zwłaszcza w Stanach Zjedn. i in. krajach anglosaskich oraz w Niemczech. Już 1846 w USA powstał na zasadach fundacji, zał. przez J. Smithsona Smithsonian Institution, który w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju nauki w USA, stając się później rozbudowanym kompleksem muzeów i instytutów badawczych, a 1867 — fundacja utworzona przez G. Peabody’ego — Peabody Education Fund, która wpłynęła na rozwój szkolnictwa i zapoczątkowała liczne dotacje na rzecz amer. uniwersytetów.
Rozwój fundacji nastąpił w XX w.; przyczyniło się do tego nowe ustawodawstwo podatkowe, zgodnie z którym utworzenie fundacji lub wpłata na konto fundacji już istniejącej, umożliwia wyłączenie kwoty wydanej na ten cel spod opodatkowania, a ponadto umożliwia niższe opodatkowanie pozostałej części majątku.
Fundacje spełniają ważną rolę w finansowaniu nauki, oświaty i kultury; szczególny rozkwit fundacji w tych dziedzinach nastąpił po II wojnie świat.; z 5000 fundacji zarejestrowanych 1990 w międzynar. Foundation Center w Nowym Jorku ok. 70% powstało po 1945, ponad 1000 z nich wydawało na subwencje ponad milion dol. rocznie. Zaczęły powstawać także fundacje państw., zwłaszcza w dziedzinie nauki, oświaty i zdrowia; fundacje państw., działając pod nadzorem organów państw., finansują przedsięwzięcia nauk. i kult. ważne z ogólnopaństw. punktu widzenia; w większości państw ustawodawstwo podatkowe przyznaje większe ulgi wpłatom na ich rzecz niż wpłatom na rzecz fundacji prywatnych; w krajach Europy Zachodniej, gdzie istnieje rozwinięty system fundacji państw., wydatki na subwencjonowanie badań nauk. i projektów badawczych są pokrywane w 20–40% z funduszów wpłacanych na ich rzecz przez korporacje przem., przedsiębiorstwa i osoby prywatne. Funkcje fundacji państw. spełniają m.in.: w Stanach Zjedn. — utworzona 1950 Nar. Fundacja Nauk. (National Science Foundation — NSF), w Niemczech Niemiecka Wspólnota Badawcza oraz Stowarzyszenie Fundatorów na Rzecz Nauki Niemieckiej, w Japonii — Fundusz Rozwoju Nauki Jap.; na zasadzie fundacji państw. jest oparty, rozwinięty gł. w Stanach Zjedn., Niemczech, Japonii, swoisty system finansowania badań nauk. zw. systemem grantów. Spośród pol. fundacji nauk. najbardziej znane były: hrubieszowska fundacja S. Staszica (zał. 1816, Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze), Kasa im. Józefa Mianowskiego (zał. 1881), oraz fundacje biblioteczne (m.in. Ossolińskich 1817, Działyńskich 1828, Raczyńskich 1829, Czartoryskich 1876, Zamoyskich 1892; biblioteki fundacyjne polskie). Obecnie w Polsce działają m.in. Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacja KulturyFundacja im. Wojciecha Świętosławskiego na rzecz Wspierania Nauki i Rozwoju Potencjału Naukowego w Polsce; szczególną rolę odgrywają Fundacja Kościuszkowska i Fundacja im. I.J. Paderewskiego. Najstarsze i najbardziej znane fundacje nauk. o znaczeniu międzynar. to: Fundacja Nagrody Nobla (zał. 1900), Fundacja Carnegiego (zał. 1911), Fundacja Rockefellera (zał. 1913), Fundacja Guggenheima (zał. 1925), Fundacja Friedricha Eberta (zał. 1925), Fundacja Forda (zał. 1936) oraz Fundacja Kultury Europejskiej (zał. 1954).
Włodzimierz Kryszewski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia