folklor
 
Encyklopedia PWN
folklor
[ang. folk-lore ‘wiedza ludu’],
synkretyczna, wieloskładnikowa forma lud. kultury symbol.-artystycznej.
Termin „folklor” wprowadził 1846 W.G. Thoms. W ujęciu wąskim — ze sztuką słowa (bajki, podania, legendy, zamawiania, zagadki, przysłowia, pieśni), tzn. z literaturą ustną lub folklorem literackim. Folklor w ujęciu typologicznym to przejaw sztuki synkretycznej, gdzie słowo, taniec, mimika, gest, muzyka tworzą różnogatunkowe całości artyst. (teksty folklorystyczne), które mogą zaistnieć tylko w bezpośredniej sytuacji wykonania i odbioru, czyli sytuacji folklorotwórczej (przełomowe sytuacje cyklu obrzędów dorocznych, rodzinnych, czynności agrarnych, uroczystości grupowe, spotkania towarzyskie). Teksty folklorystyczne istnieją w momencie przekazu. Ze względu na dominantę środków wyrazu (tworzyw semiotycznych) wyodrębnia się folklor słowny, muz., taneczny, widowiskowy, a także plast. (kostium, maska). Słowny komponent folkloru usamodzielnił się historycznie i jako folklor literacki zdominował inne składniki przekazu folklorystycznego. Folklor opiera się na światopoglądach „typu ludowego” (mit, magia, sakralność, pansymbolizm, mityzacja). Przekazy folklorystyczne jako dominujące są znamienne dla społeczności pierwotnych i plemiennych; w społeczeństwach stanowo-klasowych funkcjonują jako kultury nieoficjalne (folklor chłopski), środowiskowe (folklor szlachecki); w społeczeństwie masowym stają się reliktowe, bądź występują w postaci subkultur. Folklor charakteryzuje się względnie stabilnym modelem świata, który może funkcjonować w kulturze opartej na piśmie i druku, np. w piśmiennictwie lud. oraz w literaturze brukowej i popularnej (komiks). W społeczeństwach organizacyjnych i masowych problematykę folkloru łączy się ze specyfiką światopoglądu potocznego, niewyspecjalizowanego, charakteryzującego się mechanizmami typizacji (stereotypy), spontanicznością ekspresji, alternatywnością wzorów i norm zachowań.
Podstawowe cechy folkloru: oralność (ustność), nie będąca kategorią formalną ale światopoglądowo-estetyczne (kontakt „twarzą w twarz”, dialogowość, sytuacyjność, teatralność); kolektywność, przejawiająca się w anonimowości i tradycyjności wytworów, kanonie improwizacji, wariantywności, kategorii twórcy-odtwórcy; estetyczność. Dwie pierwsze cechy wyrażają jedność norm estetycznych, moralnych, tożsamość ideałów i wzorów życia, hierarchię wartości wspólnoty folklorystycznej; estetyczny aspekt folkloru oznacza przeżywanie oraz interpretowanie świata w sposób typowy dla sztuki. Ludowy wzorzec estetyczny cechuje formuliczność (powtarzalne schematy rytmiczno-melodyczne, kompozycyjne i tematyczne), stereotypowość, syntetyczność, symbolizm, fantastyka oraz „sztuka wykonania”.
Folklor jest zjawiskiem wielofunkcyjnym, charakteryzuje go jedność funkcji praktyczno-bytowych, estetycznych, normatywnych i światopoglądowych. W środowisku macierzystym (kultury plemienne i lud.) wyraża podstawowe potrzeby egzystencjalne, wyrasta z doświadczenia życia wspólnotowego i zarazem to życie modeluje („scenariusze zachowań”), jest rzeczywistością symbol.-artyst. małych grup i wspólnot typu emocjonalnego, nośnikiem więzi grupowych. W kulturach społecznie zróżnicowanych folklor pełni funkcje regulacyjne, może wyrażać alternatywne style życia i wzory ekspresji, a w czasie społ. przesileń (wojny, rewolucje, strajki) modeluje zachowania stabilizujące lub kontestacyjne.
Kryterium socjohist. pozwala wyodrębnić: folklor chłopski, szlachecki, robotniczy, miejski, rel.; folklory środowiskowe, np. żołnierski, uczniowski, młodzież.; zaw., np. górniczy, rybacki; regionalne, np. śląski, kaszubski, góralski; sytuacyjno-okolicznościowe, np. wojenny, powstańczy, obozowy, strajkowy; etniczne, np. żydowski, cygański. Folklor chłopski jako swoiste zjawisko społ. i estetyczne zdominował przedmiot folklorystyki, ustanowił podstawowy typ konkretu antropologicznego, ma najbogatszą bazę źródeł oraz systematykę gatunkową. Teksty folkloru tworzą repertuar „twórców--wykonawców” (jednostkowy, regionalny, nar.) i mogą być klasyfikowane w ramach systemu gat., które wg J. Bartmińskiego dzielą się na autonomiczne (nie związane ściśle z sytuacją wykonania): bajka, podanie, opowieść wspomnieniowa, pieśń hist., przysłowie, zagadka; zwyczajowe (związane ze zwyczajami bożonarodzeniowymi, wielkanocnymi, sobótkowymi, żniwnymi): kolędy noworoczne, jasełka, herody, pieśni dożynkowe; obrzędowe, związane z cyklem obrzędów rodzinnych: oracje weselne, lamenty pogrzebowe; okolicznościowe: kołysanki, pieśni żołnierskie, modlitewki, zamawiania znachorskie.
Folklor jako typ synkretycznego światopoglądu i forma sztuki był istotnym komponentem kształtowania się literatur nar. (renesans). Na przeł. XVIII i XIX w. stał się ważnym składnikiem idei społ. i artyst. (ludowość jako wyraz światopoglądu warstw społecznie zdeprecjonowanych). Ludowość jako forma ideologii (folklor jest formą sztuki) realizowała się przede wszystkim w dziełach romantyków i modernistów, jako wynaturzona ideologia polit. była oficjalną doktryną realizmu socjalistycznego. Literackie odwołania do folkloru ukształtowały w artyst. kulturze Europy swoisty styl, którego skrajną odmianą jest we współcz. społeczeństwach masowych folkloryzm.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia