film

film,

dziedzina twórczości artystycznej i rodzaj widowiska masowego; posługuje się własnymi środkami wyrazu, korzysta z osiągnięć literatury, plastyki, teatru, muzyki.

Z narodzinami filmu jako zjawiska kulturowego wiążą się dwa procesy, gwałtowny rozwój przemysłu oraz doskonalenie techniki przedstawiania i opowiadania filmowego. Ostateczna przemiana kinematografu dokonała się wraz z wkroczeniem filmu na obszar fikcji fabularnej. Twórcą pierwszych filmów widowiskowych był G. Méliès — eksperymentował z obrazem filmowym, stworzył pierwsze, specyficzne dla kina gatunki; od 1908 powstawały filmy artystyczne z udziałem zawodowych aktorów teatralnych (Film d’Art). Dalsze etapy rozwoju sztuki filmowej to wyjście realizatorów w plener (amerykański film kowbojski E.S. Portera), zdjęcia wykonywane ruchomą kamerą (włoski film historyczny), zastosowanie montażu oraz osiągnięcia D.W. Griffitha: literacki tok narracji, operowanie symbolem, zróżnicowanie planów; Ch. Chaplin stworzył klasyczny typ komedii filmowej (burleska). Początek lat 20. przyniósł rozwój niemieckiego ekspresjonizmu (R. Wiene, F. Lang, F.W. Murnau) oraz francuskiego impresjonizmu (L. Delluc, L. Herbier, A. Gance, J. Epstein); powstały też pierwsze filmy dokumentalne (R. Flaherty). Przełomowym dziełem w historii filmu był Pancernik Potiomkin S. Eisensteina, gdzie został użyty tzw. twórczy montaż, podporządkowany rygorom dramaturgicznym. Twórczość Eisensteina, W. Pudowkina, Dz. Wiertowa i O. Dowżenki potwierdziła możliwości filmu jako instrumentu oddziaływania politycznego i społecznego. Wynalazek dźwięku w kinie (Śpiewak jazzbandu A. Croslanda 1927) zniweczył wiele norm estetycznych filmu niemego. Wkrótce jednak nowy środek wyrazu znalazł twórcze zastosowanie w kinematografii francuskiej (R. Clair); kino amerykańskie wykorzystało dźwięk do realizacji wystawnych widowisk muzyczno-rewiowych (m.in. z udziałem F. Astaira i in.). W 1934 powstał w USA pierwszy film barwny. W następnych latach w sztuce filmowej podejmowano skomplikowaną problematykę psychologiczną (celowali w tym zwłaszcza reżyserzy francuscy — J. Renoir, M. Carné, J. Feyder), ukształtowała się realistyczna szkoła rosyjska (G. Kozincew, L. Trauberg, F. Ermler, M. Romm), a prekursorem realizmu społecznego w USA stał się J. Ford. Arcydzieło filmowe O. Wellesa Obywatel Kane wzbogaciło narrację filmową nowymi środkami wyrazu. Oprócz filmu fabularnego (aktorskiego) rozwijał się film dokumentalny (Flaherty, J. Grierson), rysunkowy (W. Disney), kukiełkowy (W. Starewicz), oświatowy (J. Painlevé) i naukowy. Po II wojnie światowej warunki społeczne przyczyniły się do powstania włoskiego neorealizmu (m.in. R. Rossellini, C. Zavattini, V. De Sica, G. De Santis). Powstała także i rozwinęła się teoria i estetyka sztuki filmowej (we Francji m.in. Delluc, Epstein, w Niemczech m.in. S. Kracauer, R. Arnheim, na Węgrzech — B. Balazs, w Rosji — Wiertow, L. Kuleszow i in.). W latach 50. uznanie zdobył film japoński (A. Kurosawa), powstały ważne filmy polskie (polska szkoła filmowa): A. Wajdy, A. Munka, K. Kutza, J. Kawalerowicza, W. Hasa i in.; pojawiły się nowe wielkie indywidualności: w Szwecji I. Bergman, we Włoszech F. Fellini, następnie M. Antonioni. Wprowadzenie nowych technik (szeroki ekran, stereofonia) oraz gwałtowna ekspansja telewizji wpłynęły na rozwój sztuki filmowej, kształtując z jednej strony wielkie widowiska, z drugiej kameralny film o tematyce psychologicznej i intelektualnej (np. Carné, R. Bresson, L. Daquin). Na przełomie lat 50. i 60. we Francji narodziła się Nowa Fala, w USA — szkoła nowojorska, w Wielkiej Brytanii nurt związany z ruchem młodych gniewnych. Miało to duży wpływ na udoskonalenie filmowych środków wyrazu (swobodne operowanie czasem i przestrzenią, luźna dramaturgia, wykorzystywanie zdobyczy filmu dokumentalnego, m.in. cinéma-vérité). W połowie lat 60. doszło do głosu młode pokolenie filmowców poddając rewizji wiele ocen historycznych i postaw moralnych oraz wprowadzając nowe środki filmowego obrazowania; pokolenie to stworzyło w wielu krajach europejskich tzw. nowe kino (Czechosłowacja, Jugosławia, Węgry), w Ameryce Południowej cinema nôvo, w USA — underground nowojorski (m.in. A. Warhol, S. Clarke, J. Cassavettes); w latach 70. sztuka filmowa stała się jedną z form wyrażania protestu politycznego i społecznego (m.in. dokumentalna twórczość amatorska); polskie kino moralnego niepokoju (Wajda, K. Zanussi, A. Holland) miało kontynuację w dramacie węgierskim (M. Mészáros), w sowieckich filmach okresu pierestrojki (E. Riazanow, T. Abuładze). Na ekrany światowe, obok tradycyjnie dominującego kina amerykańskiego (W. Allen, F.F. Coppola), z powodzeniem weszły nowe kinematografie, głównie australijska (P. Cox, P. Weir), a także nowozelandzka (J. Campion), holenderska, portugalska, indyjska, krajów afrykańskich; film zdobywa nowe obszary sztuki, oprócz ekranizacji dzieł literackich i teatralnych (M. Camus, L. Anderson, P. Newman) przenosi się na ekran opery i balety (m.in. C. Saura, F. Zeffirelli). W latach 80. i 90. nie powstała w kinie światowym odrębna estetyczna formacja; światowy rozgłos zdobyli reżyserzy europejscy, m.in. P. Almodóvar, P. Greenaway, K. Kieślowski, E. Kusturica, W. Wenders, amerykańscy — D. Lynch (przedstawiciel postmodernizmu — dominującego kierunku), O. Stone (demistyfikator amerykańskich mitów), Q. Tarantino (uznany za twórcę kultowego dzięki pastiszom dramatów gangsterskich); wyodrębniają się amerykańskie nurty — Kino Nowej Przygody (G. Lucas, S. Spielberg, R. Zemeckis) i odmiana kina etnicznego Nowe Kino Czarnych; niezwykle aktywne jest także amerykańskie kino niezależne (bracia J. i E. Coen, J. Jarmusch); w Europie rozwija się m.in. nowe kino brytyjskie (M. Leigh), ostatnim twórczym manifestem XX w. jest Dogma 95 (opublikowana i realizowana przez grupę duńskich reżyserów, m.in. L. von Triera). W rozwoju kina własne tradycje zaznaczyły kinematografie azjatyckie — irańska i chińska (grupa zwana Piątym Pokoleniem). Twórcy poruszają się zarówno w obrębie ustalonych kodów wizualnych, jak i eksperymentów formalnych; nowe perspektywy produkcji stworzył rozwój techniki cyfrowej (kreowanie wirtualnej rzeczywistości, zwłaszcza w eskapistycznych widowiskach, w filmach science fiction). Przełomowym wydarzeniem w dziedzinie rozprowadzania filmów okazał się wynalazek magnetowidu i kasety wideo VHS, płyty DVD.

Griffith David Wark, Nietolerancja, kadr z filmu, 1916

Mélièsa Georges, Podróż na Księżyc, kadr z filmu, 1902

Lumière Auguste i Louis, Oblany ogrodnik, kadr z filmu, 1895

Kamera braci Lumière

Mifune Toshirō

Hoffman Jerzy, Ogniem i mieczem

Huston John, Miller Arthur, Skłóceni z życiem, kadr z filmu (1961), na zdjęciu: Montgomery Clift, Marylin Monroe i Clark Gable.