feudalizm
 
Encyklopedia PWN
feudalizm
[łac.],
termin wprowadzony w XVII w. i upowszechniony w XVIII w., stosowany wówczas na określenie: a) praw lennych; b) ustroju prawno-społecznego opartego na podzielonej własności ziemi i poddaństwie chłopów; c) systemu prawno-politycznego, którego istotą było rozdrobnienie władzy publicznej i dominacja wielkich właścicieli ziemskich.
Został zapoczątkowany w VII–IX w. po chaosie związanym z upadkiem imperium rzymskiego; w systemie tym stosunki między możnowładcą (seniorem) a podopiecznymi (wasalami) układały się na podstawie dobrowolnej umowy, w której senior zapewniał wasalom opiekę prawną i dożywotnie beneficjum (później dziedziczne lenno), a wasale zobowiązywali się do świadczeń wojskowych i finansowych nieuwłaczających godności człowieka wolnego. Według K. Marksa feudalizm był systemem społeczno-gospodarczym poprzedzającym kapitalizm, rozwijającym się zwłaszcza w zamkniętej, rolnej gospodarce, charakterystyczny dla całej Europy, a także (co jednak jest przedmiotem dyskusji) dla wielu terytoriów Azji (Japonia, Chiny, Indie) oraz, w czasach nowożytnych, dla Ameryki Południowej, dokąd został przeniesiony przez Europejczyków. Na ogół wskazuje się na 2 podstawowe cechy feudalizmu: po pierwsze, na typ własności (różny od niepodzielnej własności typu rzymskiego), w obrębie której tzw. własność bezpośrednia, czyli pełna, była skupiona w ręku króla (suzerena) — tam gdzie panował system lenny, albo w ręku feudałów (szlachty, arystokracji) — tam gdzie tego systemu nie było (środkowa i wschodnia Europa, w tym Polska), co oznaczało pozbawienie pełnej własności innych grup ludności, którym pozostawała tzw. własność użytkowa lub jedynie zwykłe użytkowanie; po drugie, na — związane z tego rodzaju podzieloną własnością — różnego rodzaju uzależnienie osobiste właścicieli niższego rzędu i użytkowników. Najostrzejszą formą feudalizmu było poddaństwo chłopów, które wprawdzie zanikło w zachodniej Europie do końca średniowiecza, lecz w środkowej i wschodniej Europie trwało, wraz z ustrojem feudalnym, do wielkich reform agrarnych XIX w. dających chłopom wolność i własność. Z feudalnej własności i feudalnego uzależnienia wynikał obowiązek różnych świadczeń na rzecz pełnych właścicieli, którzy ze swej strony w mniejszym czy większym stopniu zapewniali opiekę i bezpieczeństwo ludziom dzierżącym ich grunty. Tego typu stosunki, w których pełnym właścicielem ziemi jest państwo (jak na licznych terenach Azji), nie są przez wielu historyków traktowane jako feudalne. Dla systemu lennego charakterystyczne było powstanie w obrębie grupy feudałów (którymi mogły być także instytucje kościelne, a nawet miasta mające posiadłości ziemskie) hierarchii zależności osobistej i własności. Na szczycie tego rodzaju drabiny feudalnej stał król; feudałowie niższego stopnia byli w stosunku do niego wasalami, przy czym ci ostatni mogli mieć z kolei własnych wasali, w stosunku do których byli seniorami (stąd także termin: ustrój senioralny). Między suzerenem i seniorami oraz wasalami zawiązywał się, oparty zwykle na specjalnych umowach, stosunek wzajemnego związku i uzależnienia. Feudał wyższego stopnia nadawał wasalowi w dziedziczne lenno ziemię oraz zobowiązywał się do opieki nad nim, w zamian za co ten ostatni miał w razie potrzeby służyć wojskowo pod sztandarami swego seniora, wspomagać go finansowo i politycznie, uczestniczyć w sprawowaniu przez seniora urzędu sędziego. Doprowadziło to do łączenia funkcji publiczno-prawnych z prywatno-prawnymi. Szeroko rozpowszechnione instytucje immunitetuprzywilejów, obejmowanie urzędów na zasadzie dziedzicznego lenna, prowadziły do osłabienia władzy centralnej i dużej samodzielności poszczególnych księstw (zwłaszcza Francja X–XII w.). Więzi senioralno-wasalne osłabiał obrót gruntami, a jeszcze bardziej — scentralizowane państwo z płatnymi urzędnikami i zmiana systemu militarnego (tworzenie płatnych armii zawodowych); we Francji, ojczyźnie klasycznego feudalizmu, w XVII w. większości gruntów system lenny już nie obejmował. Termin feudalizm, upowszechniony w dobie rewolucji francuskiej 1789–99, oznaczał „stary” system, w którym oprócz elementów nowych istniały jeszcze przeżytki feudalizmu w szerszym znaczeniu tego słowa. Jego istotą było istnienie rodzinnych gospodarstw chłopskich zobowiązanych do robocizn, danin i czynszów na rzecz właścicieli feudalnych o zróżnicowanym statusie prawnym (tam gdzie istniał system lenny) bądź pod tym względem równych (jak w Polsce), choć, jak wszędzie, zróżnicowanych pod względem gospodarczym. Chłopi i właściciele feudalni (szlachta, magnaci, arystokracja) stanowili 2 podstawowe stany społeczeństwa feudalnego; osobnymi stanami było mieszczaństwo, którego rola wraz z rozwojem gospodarki towarowej rosła, oraz duchowieństwo. Feudalizm wywarł istotny wpływ na społeczeństwo europejskie; idea koniecznej zgody na nałożenie podatków, prawo do oporu i nieposłuszeństwa wobec seniora, równowaga praw i obowiązków między seniorem i wasalami miały wpływ na zasady działania wczesnych instytucji przedstawicielskich. Ustrój feudalny jako system gospodarczo-społeczny występował w 2 podstawowych formach, nigdzie nie istniejących w stanie czystym: czynszowej oraz folwarczno-pańszczyźnianej. W pierwszej z nich właściciele feudalni nie prowadzili sami gospodarstwa rolnego, lecz ściągali od chłopów czynsze i daniny (także w formie części plonów w systemie tzw. połownictwa), w drugiej natomiast, która od XVI w. wykształciła się na terenach na wschód od Łaby, a szczególnie silnie w Polsce (gdzie miasta były słabsze i szlachta zdołała w związku z tym skoncentrować władzę polityczną w swym ręku) w formie tzw. demokracji szlacheckiej czy monarchii absolutnej — właściciele ziemi organizowali produkcję rolną na rynek we własnych folwarkach, w których chłopi obowiązkowo odrabiali pańszczyznę. Utrzymywało to i wzmacniało ich poddaństwo.
Według K. Marksa feudalizm oznacza specyficzne stosunki produkcji wyrażające się we własności podzielonej ziemi i poddaństwie chłopów, których wynikiem jest podział społeczeństwa na 2 antagonistyczne klasy: panów feudalnych i chłopów; stosunki feudalne według tej teorii są koniecznym etapem rozwoju wszystkich społeczeństw (tzw. feudalna formacja społeczna).
Bibliografia
W. KULA Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, wyd. 2 Warszawa 1983;
J. RUTKOWSKI Wieś europejska późnego feudalizmu. Wstęp i oprac. J. Topolski, Warszawa 1986;
Feudalism in History,Princeton 1956
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia