feminizm
 
Encyklopedia PWN
feminizm
[łac. femina ‘kobieta’],
nazwa bardzo szerokiego ruchu o charakterze politycznym, społecznym, kulturowym i intelektualnym, którego różne orientacje, szkoły, teorie i badania łączy wspólne przekonanie, że kobiety były i są przedmiotem dyskryminacji.
Nazwa feminizm przyjęła się w USA w latach 60. XX w., ale idee i aspiracje feministyczne były formułowane znacznie wcześniej (co najmniej od XVIII w.). Ze względu na historię oraz złożony teoretycznie charakter feminizm można podzielić na praktyczno-emancypacyjny i teoretyczno-kulturowy. Feministki nie tylko walczą o prawa kobiet, próbują przede wszystkim zrozumieć, jakie są przyczyny braku faktycznego równouprawnienia, zwłaszcza na jakich przesłankach jest skonstruowana wizja świata, w którym kobiety czują się „inne” i najczęściej — pod wieloma względami — „gorsze”.
Celem pierwszych feministek była pomoc kobietom, ulżenie ich losowi, wsparcie na drodze do społecznego usamodzielniania się. Za najważniejszy wspornik kobiecej samodzielności uznawano w XVIII w. prawo do wykształcenia. Edukacja miała być zarówno środkiem do indywidualnego szczęścia kobiet, jak i do wzmocnienia rodziny (kobieta wykształcona będzie lepszą żoną i matką — dowodziła jedna z pierwszych feministek, M. Wollstonecraft). W XIX w. feministki domagały się kolejnych praw dla kobiet: prawa do pracy, do własności, do zachowania własnego majątku po zamążpójściu, do wolności słowa, równych praw w obrębie rodziny, wreszcie — praw wyborczych (sufrażystki). W 2. połowie XX w. do pakietu praw polityczno-społecznych dodały prawa w zakresie zdrowia reprodukcyjnego i wolności indywidualnych (prawo do edukacji seksualnej, prawo do aborcji, walka z przemocą w rodzinie i molestowaniem seksualnym). Powszechną stała się świadomość, że do pełnej realizacji postulatu równouprawnienia jest potrzebne ujawnienie i zniesienie różnych, w tym ukrytych, form dyskryminacji. W 1979 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło konwencję W sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Dotyczy to przede wszystkim rewizji podręczników i programów szkolnych. Feministki walczą również z wzmacniającymi nierównościami stereotypowymi wizerunkami kobiet kreowanymi przez media, zwłaszcza reklamę (kobieta jako towar, jako obiekt seksualny).
W obrębie feminizmu emancypacyjnego można wyróżnić różne strategie oparte zarówno na odmiennym rozumieniu samego problemu płci, jak i związanego z nim problemu tożsamości. Najważniejszą i najstarszą z nich była „strategia równości” (ustanowienie takich samych praw dla kobiet i mężczyzn, tak w sferze prywatnej, jak i publicznej). Drugą — „polityka niezależności” (przekształcanie struktur polityczno-społecznych w taki sposób, by były one wrażliwe na ambicje poszczególnych członków i niewrażliwe na płeć; S. de Beauvoir w Drugiej płci twierdziła, że tzw. kobiecość jest działającym na szkodę kobiet kulturowym konstruktem i aby uzyskać niezależność, trzeba się od niego wyzwolić). Trzecią — „strategia podkreślania inności” (w obrębie teorii moralnych przeciwstawiano męską etykę obowiązku, kobiecej etyce troski; męskiej wizji polityki przeciwstawiano kobiece zdolności kooperacji i kobiecą intuicję). Czwartą — „strategia różnicy”, polegająca na uznaniu różnorodności w obrębie płci; feminizm tej postaci dąży do takiego przekształcenia świata, w którym różnice te znalazłyby pełnoprawne miejsce; jego politycznym wyrazem jest koncepcja parytetu (ze względu na rodzajową odmienność kobiety nie mogą być reprezentowane przez mężczyzn i odwrotnie; każda płeć powinna mieć własną polityczną reprezentację).
Niezależnie od form i strategii oraz stopnia aktualnie osiągniętych celów, feminizmu był i nadal jest ruchem urealniania i poszerzania rzeczywistego zakresu demokracji. Państwa demokratyczne stopniowo przyjmowały ustawy antydyskryminacyjne gwarantujące kobietom prawa wyborcze, pełny dostęp do edukacji, do stanowisk politycznych, do wolnego wyboru kariery zawodowej i kształtu własnej rodziny. Pewne prawa (dotyczące zwłaszcza zdrowia reprodukcyjnego: edukacja seksualna, dostęp do środków antykoncepcyjnych, aborcja, kontrola urodzeń) są kwestionowane, głównie w krajach, w których wolność kobiet jest ograniczana przez zakorzeniony w tradycjii patriarchalizm lub fundamentalizm religijny.
Feminizm ma jednak nie tylko wymiar praktyczny lub polityczny. Jego dynamizm nie byłby możliwy bez zaplecza teoretycznego, którego podstawą są badania dotyczące zagadnienia płci, zwłaszcza w jej kulturowym rozumieniu. Za ich inicjatorkę jest uznawana S. de Beauvoir, która w pracy Druga płeć rozróżniła płeć biologiczną (sex) i płeć kulturową (społeczną, angielskie gender). Zapoczątkowane przez nią — i ciągle rozwijane — rozważania nad problemem płci tworzą trwały teoretyczny fundament współczesnego feminizmu
Większość teorii i badań feministycznych ma źródło w stwierdzeniu faktu „milczenia” kobiet i braku, w dotychczasowym dorobku kulturalnego i naukowego, kobiecego punktu widzenia. Feminizm w aspekcie teoretycznym jest więc związany z realizacją kilku zadań: rozpoznanie ukrytych i jawnych form mizoginii obecnej w kulturze, nauce, polityce oraz pokazanie w jaki sposób służą męskim interesom; uświadomienie przyczyn „milczenia” kobiet w życiu publicznym; odrzucenie „męskich” kategorii i punktów widzenia, m.in. kategorii niezaangażowanego, nieucieleśnionego podmiotu wiedzy, koncepcji wspólnoty opartej na hierarchii i dominacji, kategorii jednolitego dyskursu naukowego (opartego na uniwersalnej kategorii prawdy); zredefiniowanie podstawowych kategorii politycznych, takich jak: obywatel, sprawiedliwość, wolność, rozum politycznych, przede wszystkim zaś — podziału na opresywną wobec kobiet sferę prywatną i polityczną; samoartykulacja, odtworzenie i wzmocnienie własnej tożsamości oraz uzyskanie nowej wiedzy na temat płci i wykorzystanie jej w praktyce (społecznej, politycznej, kulturowej).
Współczesne teorie feminizmu dążą do wypracowania — odmiennych od dotychczasowych — wizji poznawczych, opartych na nowych wartościach, innych formach analizy, wypowiedzi (np. performance), innych metodach i rodzajach dyskursu. Feminizm obejmuje badania metodologiczne, filozoficzne, estetyczne, antropologiczne, psychologiczne, teologiczne, historyczne i in., powstają dzieła sztuki, literatury, nowe formy krytyki literackiej. Ważne są też badania i ruchy poszukujące źródeł i wzorów kobiecej mitologii, jak też feministycznego stosunku do natury, cywilizacji, tradycji (tzw. głęboka ekologia, ekofeminizm). Feminizm stał się uznanym elementem nowoczesnej edukacji, tzw. studia kobiece lub gender studies (interdyscyplinarne studia dotyczące płci kulturowej) są wykładane na uczelniach wyższych. Ponieważ istotniejsza dla feministycznych działań okazała się „strategia różnicy”, feminizm od końca lat 90. koncentruje się przede wszystkim na sprawie uznania indywidualności kobiet i w ramach nowego dyskursu podejmuje specyficzne problemy kobiecych mniejszości (etnicznych, seksualnych, np. czarny feminizm, feminizm lesbijski).
Magdalena Środa
Bibliografia
Nikt nie rodzi się kobietą, red. T. Hołówka, Warszawa 1982;
K. Ślęczka Feminizm, Katowice 1999;
S. Agaciński Polityka płci, Warszawa 2000;
S.L. Bem Męskość kobiecość. O różnicach wynikających z płci, Gdańsk 2000;
C. Gilligan In a Different Voice. Essays on Psychological Theory and Women’s Development, Cambridge 1982;
C. Mackinnon Feminism Unmodified. Discourses on Life and Law, Cambridge 1987;
Feminism, ed. S. Kemp, J. Squires, New York 1997.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia