fajans
 
Encyklopedia PWN
fajans
[od nazwy m. Faenza we Włoszech],
wyrób ceramiczny (ceramika) o porowatym czerepie, barwy od białej przez jasnokremową do czerwonoróżowej, pokryty glazurą (szkliwo) bogatą w dwutlenek cyny.
We współczesnym przemyśle ceramicznym w zależności od użytych surowców i stopnia spieczenia rozróżnia się dwa rodzaje fajansu: fajans twardy (skaleniowy) o składzie surowcowym: 40–50% gliny, 30–40% kwarcu, 5–20% skalenia; fajans miękki (wapniowy) o składzie: 60–75% gliny, 15–35% kwarcu, 10–35% marmuru lub kredy. Zmielone w młynach skaleń, kwarc i marmur miesza się z wodą i gliną, a następnie odfiltrowuje tak, aby zawartość wody w masie wynosiła ok. 25%. Z ujednorodnionej masy formuje się wyroby ręcznie albo mechanicznie (maszyny formierskie) lub odlewa w formach gipsowych (masy do odlewania mają ok. 35% wody i ok. 0,2% np. sody lub szkła wodnego, zwiększających jej płynność). Uformowane wyroby suszy się i wypala w temperaturze 1080–1180°C. Wyroby te zdobi się podszkliwnymi farbami ceramicznymi i szkliwi się szkliwami borowymi lub borowo-ołowiowymi. Wyroby szkliwione wypala się ponownie w temperaturze 920–1200°C. Obecnie z fajansu szkliwionego wytwarza się naczynia domowego użytku, płytki ścienne, wyroby artystyczne, dawniej także wyroby sanitarne. Z fajansu nieszkliwionego wyrabia się filtry bakteriologiczne i przegrody do elektrolizerów.
W historii ceramiki artystycznej termin fajans stosuje się do 2 różnych typów ceramiki: fajansu właściwego, o białym, kryjącym szkliwie ołowiowo-cynowym, stanowiącym tło dla dekoracji barwnej, oraz fajansu delikatnego, zwanego też angielskim lub cienkościennym, pokrytego szkliwem przejrzystym, ołowiowym lub ołowiowo-borowym, nie zakrywającym barwy czerepu. Produkcja fajansu była znana od starożytności (Egipt, Syria, Mezopotamia, Kreta); we wczesnym średniowieczu przeniesiona przez Arabów do Hiszpanii (hiszpańsko-mauretańskie fajanse); w okresie renesansu — majolika; w okresie baroku liczne ośrodki produkcji w Europie, głównie w Holandii (Delft); wprowadzenie w XVIII w. porcelany i fajansu delikatnego (angielskiego) zmniejszyło popyt na fajans właściwy. Fajans delikatny, udoskonalony przez J. Wedgwooda, stosowano zwłaszcza do wyrobu naczyń stołowych. W Polsce fajans produkowano m.in. w Warszawie (belwederskie fajanse, Wolffa i Bernardiego fajanse), Korcu, Tomaszowie Lub., Ćmielowie, obecnie w fabryce fajansu we Włocławku.
Bibliografia
M. STARZEWSKA, M. JEŻEWSKA Polski fajans, Wrocław 1978;
R. HANKOWSKA Fajans włocławski, Wrocław 1991.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Delfty, wazony, 2. poł. XVIII w. (Holandia)fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia