facja

facja

[łac. facies ‘postać’, ‘oblicze’],

geol. pierwotnie termin obejmujący tylko zespół cech litologicznych skał i zawartych w nich skamieniałości, odróżniający skały (i osady) powstałe w tym samym czasie, ale w różnych środowiskach sedymentacji (Amanz Gressly 1838).

Obecnie termin „facja” ma kilka znaczeń. Litofacja to kompleks osadów lub skał osadowych o określonym składzie miner. lub litologicznym, warstwowaniu, barwie, np. litofacja piaskowcowa, węglanowa, oolitowa; biofacja jest osadem lub skałą osadową zawierającą określone skamieniałości lub ich zespoły, pozwalające na określenie środowiska sedymentacji, a często — cech tego środowiska, np. biofacja koralowa (rafowa) wskazuje na środowisko ciepłego morza o pełnym zasoleniu i czystej wodzie. Pojęcie „facja” może też oznaczać środowisko sedymentacji (np. f. lądowa, mor., aluwialna, plażowa), określać środowisko powstawania osadu z punktu widzenia głębokości (np. f. płytkowodna, głębokowodna, litoralna, nerytyczna), wskazywać na mechanizm powstawania osadu (np. f. eoliczna), chemizm środowiska (f. redukująca — osad zawiera siarczki, i f. utleniająca — w osadzie występują tlenki i wodorotlenki, gł. żelaza), wreszcie wyróżnikiem f. może być pochodzenie materiału osadowego (f. terygeniczna, pelagiczna). Analiza facjalna osadów jest jedną z ważniejszych metod geol. pozwalających na rekonstrukcję środowisk sedymentacji, ich rozmieszczenia i rozwoju w dawnych okresach historii Ziemi.

F. w znaczeniu ściśle fizykochemicznym jest f. metamorficzna, stanowiąca zespół minerałów, zw. minerałami krytycznymi, mogących powstawać i trwale współistnieć w wąskich zakresach temperatury i ciśnienia; nazwy f. pochodzą od nazw tych minerałów i skał, które są ich gł. składnikami. Przykładami f. metamorficznych są: f. glaukofanowa, którą cechuje temp.200–550°C oraz dość wysokie ciśnienia: 0,8–1,2 GPa; w tych warunkach powstają łupki krystaliczne składające się gł. z glaukofanu, epidotu, kwarcu i granatu (łupki glaukofanowe); f.: zieleńcowa (300–560°C), amfibolitowa (560–700°C) i granulitowa (700–1000°C); zakresy ciśnień w tych f. w znacznym stopniu się pokrywają, natomiast f. te różnią się zakresami temperatury, w której powstają; dla f.. zieleńcowej typowymi minerałami są: albit, epidot, chloryt i amfibol, powstają zieleńce, łupki zieleńcowe, serpentynity; dla f. amfibolitowej — zespół hornblendy z plagioklazem oraz obecność andaluzytu, staurolitu i dystenu; powstają gnejsy, amfibolity, marmury; do minerałów typowych dla f. granulitowej należą pirokseny, plagioklazy, granaty i kordieryt; są one składnikami granulitów; najbardziej głębinową f. jest f. eklogitowa (900–1100°C, 2,5–3,5 GPa), dla której typowe są zespoły granatu z omfacytem i rutylem, występujące w eklogitach.