w sensie potocznym — etyka to ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez jakąś zbiorowość społeczną jako punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania w celu integracji grupy wokół pewnych wartości, synonim moralności; w sensie filozoficznym — etyka to nauka dotycząca moralności, rozpatrywana odrębnie w aspektach: normatywnym jako nauka moralności (tzw. etyka normatywna lub etyka właściwa) oraz opisowo-wyjaśniającym jako nauka o moralności (tzw. etyka opisowa lub etologia). Współcześnie w zasięgu szeroko rozumianej etyki mieści się także metaetyka jako krytyczna teoria i metodologia etyki, badająca poprawność uzasadnienia i budowy struktur etyki normatywnej, zwłaszcza relacje etyki normatywnej do etyki opisowej. Dla odróżnienia potocznego i filozoficznego ujęcia moralności i etyki oraz dla ujęcia ich związku z praktyką polityczną, ekonomiczną, zawodową, proponuje się niekiedy powrót do klasycznego pojęcia „filozofia moralna”, aby scalić i głęboko, tj. filozoficznie ugruntować etykę jako poprawnie uzasadniony namysł nad tym, co i dlaczego w życiu człowieka i społeczeństwa jest dobre, powinne, oraz — co z tego niesprzecznie wynika dla różnych płaszczyzn życia.
Etyka
w aspekcie normatywnym zajmuje się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe, oraz — na podstawie przyjętych ocen i związanych z nimi powinności — wytyczaniem dyrektyw, tj. norm moralnie pozytywnego postępowania i wskazywaniem sposobów takiego przekształcania obiegowej moralności, by dostosować ją do przyjętego ideału moralnego; zakres badań etyki pojętej normatywnie dzieli się zwykle na: aksjologię, tj. teorię wartości, oraz na tzw. deontologię, tj. naukę o powinnościach. Etyka
w aspekcie opisowym zajmuje się analizą, opisem i wyjaśnianiem moralności rzeczywiście przyjmowanej (obiegowej) w różnych epokach i środowiskach społecznych, wskazywaniem źródeł, struktury, funkcji moralności jako formy świadomości społecznej i wykrywaniem prawidłowości jej rozwoju; bada zatem oceny, normy, wzorce osobowe, ideały, sposoby ich uzasadniania jako dane bez zaangażowania się w ich wartościowanie; w tym rozumieniu etyka obejmuje socjologię moralności, psychologię moralności, semantykę moralności (nazywaną w wąskim znaczeniu metaetyką), badającą język moralności; do etyki opisowej zalicza się też historię moralności i towarzyszących jej doktryn etycznych.
Problematyka etyczna nieodłącznie towarzyszy początkom ludzkiej refleksji nad światem, pojawiając się we wszystkich kulturach jako istotny składnik mitów, religii i utrwalonych mądrości praktycznych, ale status wyodrębnionej dziedziny filozoficznej uzyskała dopiero w V w. p.n.e., tj. w klasycznym okresie filozofii greckiej. Etyka grecka zajmowała się głównie badaniem sposobów osiągania szczęścia i doskonałości osobistej człowieka; za inicjatora klasycznej etyki greckiej uważa się Sokratesa, do którego intelektualizmu etycznego nawiązali
cynicy (uznający cnotę za jedyne dobro i cel życia) i
cyrenaicy (głoszący
hedonizm), a także Demokryt z Abdery, którego poglądy dały początek późniejszemu eudajmonizmowi; pierwszy systematyczny wykład etyki jako odrębnej dyscypliny pochodzi od Arystotelesa; znaczny wpływ na dalszy rozwój etyki wywarły poglądy epikurejczyków (
epikureizm) i
stoików. Etyka średniowieczna, ściśle związana z teologią i zasadami religii chrześcijańskiej, miała charakter teocentryczny; jej podstawy stworzył św. Augustyn; w XIII w. największe znaczenie zyskał system etyczny św. Tomasza z Akwinu. Etyka nowożytna, w swych głównych nurtach koncentrująca się wokół ziemskich spraw człowieka i pojmująca moralność jako aspekt stosunków międzyludzkich, odznaczała się humanizmem i tendencjami do autonomizacji moralności w stosunku do religii; zaczęto zajmować się zwłaszcza badaniem motywów postępowania i namiętności ludzkich (R. Descartes, Th. Hobbes, B. Spinoza) oraz rozważaniami nad naturą ludzką (A. Shaftesbury, D. Hume i in.); XVII i XVIII wiek zaznaczyły się normatywnym ujęciem etyki i uwypukliły jej wątki społeczne w powiązaniu z teoriami polityczno-prawnymi i ideami przebudowy porządku społecznego; w epoce oświecenia najpełniejszy wyraz znalazła idea laicyzacji etyki (np. Wolter, J. de La Mettrie, D. Diderot, P. Holbach, C. Helvetius) oraz jej ujęcie utylitarystyczne (m.in. u P. Maupertuisa, J.A. Condorceta), rozbudowana później w zwarty system przez J. Benthama i J.S. Milla (utylitaryzm); XVIII i XIX wiek wydały koncepcje etyczne I. Kanta, J.G. Fichtego, G.W. Hegla; w 1. połowie XIX w. powstała eudajmonistyczna i humanistyczna etyka L. Feuerbacha; do humanizmu Feuerbacha nawiązali K. Marks i F. Engels, uznający człowieka za wartość najwyższą, rozpatrujący moralność jako formę świadomości społecznej, zdeterminowaną ekonomiczną i klasową strukturą społeczeństwa oraz historycznymi warunkami jego bytu. Etykę od połowy XIX w. cechowała duża różnorodność stanowisk, z których największy, obok utylitaryzmu, wpływ wywarły: altruizm etyczny A. Comte’a, etyka ewolucjonistyczna H. Spencera (uznająca życie za wartość najwyższą), która stała się inspiracją wielu, niekiedy przeciwstawnych, systemów etycznych (m.in. J.M. Guyau, F. Nietzsche), w późniejszym zaś okresie — etyka aksjologiczna (M. Scheler, N. Hartmann), wyrosła na gruncie fenomenologii; pod wpływem fenomenologii rozwijała się etyka w personalizmie i egzystencjalizmie (M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre, G. Marcel, E. Mounier), a następnie w filozofii dialogu (M. Buber, E. Levinas, J. Tischner). Jeszcze pod koniec XIX w. ożywił się tomizm, a wraz z nim etyka, zwłaszcza etyka społeczna, podejmująca motyw solidaryzmu społecznego, dystansującego się względem liberalizmu oraz socjalizmu i marksizmu (encyklika
Rerum novarum, następnie
Quadragesimo anno). Wielkie zaangażowanie etyczne jest obecne w encyklikach Jana Pawła II, w których wyróżnia się motyw obrony życia i godności człowieka, obrony godności pracy. Tomizm w XX w. rozwinął i wyraźnie wzmocnił w etyce motyw personalistyczny (E. Gilson, J. Maritain).
Rozwój nauk medycznych i technicznych, dewastacja środowiska — przyczyniły się w ostatnich czasach do powstania wielu nowych problemów moralnych, wyłaniając szczegółowe obszary badań etycznych (etyki szczegółowe): bioetykę, etykę seksualną, etykę ekologiczną, etykę globalną, etykę biznesu, etykę polityki, etykę techniki, etykę komputerową, etykę mediów i inne etyki zawodowe.
Etyka w Polsce. W rozwoju polskiej myśli filozoficznej, której tradycje sięgają XIII w., myśl etyczna nie zajmowała szczególnie eksponowanego miejsca, stanowiąc jedynie mniej lub bardziej fragmentaryczne odbicie różnych koncepcji filozofii europejskiej; zasadniczo jednak dzieje etyki w Polsce należy datować na początek XV w. i wiązać je z programami nauczania na odnowionym Uniwersytecie Krakowskim. Systematyczne badania w zakresie etyki podjęto w XX w., nawiązując do rozmaitych szkół filozoficzno-etycznych w Europie. W analitycznej
szkole lwowsko-warszawskiej, pod wpływem K. Twardowskiego, ukształtował się program etyki naukowej, tj. etyki filozoficznej, uprawianej w duchu postpozytywistycznym, w nawiązaniu do intuicjonizmu F. Brentana i G.E. Moore’a (W. Tatarkiewicz, T. Kotarbiński, T. Czeżowski) i założeń filozofii analitycznej. Etyka analityczna w Polsce charakteryzowała się wysokim profesjonalizmem metaetycznym, szacunkiem dla tradycji historycznej, humanizmem, przekonaniem o obiektywności porządku moralnego. Polską filozofię analityczną cechuje odmienne od emotywizmu i neopozytywizmu przekonanie o sensowności uprawiania etyki normatywnej. Jedynie M. Ossowska ulegała tendencjom emotywistycznym, wyrażając sceptycyzm co do możliwości zbudowania etyki normatywnej, uprawiając głównie etyki opisową i metaetykę. W obrębie fenomenologii liczące się wyniki w etyce osiągnął R. Ingarden, inicjując krakowską szkołę etyczną, dla której punktem wyjścia etyka jest doświadczenie wartości (W. Stróżewski, M. Gołaszewska). Tomizm w etyce polskiej dominuje i rozwija się przy pewnych odmiennościach, ulegając wpływom innych szkół (J. Woroniecki, J. Kalinowski, M.A. Krąpiec, K. Wojtyła, T. Styczeń, T. Ślipko). Etyka marksistowska rozwijała się dynamicznie w latach 60. i 70., dystansując się wobec prób redukcji marksizmu do teorii historii i polityki, odwołując się do rekonstrukcji motywów humanistycznych, zawartych zwłaszcza w tekstach młodego Marksa (M. Fritzhand, H. Jankowski, M. Michalik). W związku z filozofią wartości w sposób analityczny i normatywny uprawiał etykę H. Elzenberg. Dużą popularność zyskała wyrastająca z doświadczenia ludzkich wartości etyka i filozofia dialogu (Tischner). W końcu XX w. i na początku XXI w. dyskusja koncentrowała się wokół głoszonych przez postmodernizm tez o rozpadzie kulturowej roli dawnej etyki normatywnej i zastąpieniu jej przez indywidualne, twórcze, pluralistyczne, indywidualne sumienie (Z. Bauman). Od 1966 jest wydawane w Polsce czasopismo naukowe „Etyka”, problematyką etyczną zajmuje się również „Znak” i in. ciągłe serie wydawnicze; w wyższych uczelniach działają katedry i zakłady etyki.
