emigracja zarobkowa z ziem polskich

emigracja zarobkowa z ziem polskich,

stała lub czasowa zmiana miejsca pobytu podyktowana względami ekonomicznymi (emigracja);

określenie emigracja zarobkowa jest niezbyt precyzyjne, bowiem w odniesieniu do ziem polskich w okresie zaborów oprócz motywów ekonomicznych pewną rolę odgrywały też względy polityczne, w XX w. zaś emigranci zarobkowi, starający się o uzyskanie prawa wjazdu, często na plan pierwszy wysuwali argumenty natury politycznej, podkreśla jednak zasadniczą przyczynę dobrowolnych migracji ludności w ostatnich dwu wiekach. Emigracja ta obejmowała ubogie środowiska chłopów (polskich, białoruskich, ukraińskich) oraz niezamożną ludność miejską, w tym zwłaszcza Żydów, uchodzących przed dyskryminacją i pogromami.

Na ziemiach polskich najwcześniej fala emigracji zarobkowej ogarnęła zabór pruski, skąd 1872–95 wyemigrowało ok. 730 tysięcy osób (głównie do USA); u schyłku XIX w. wychodźstwo zamorskie osłabło, ustępując miejsca stałym migracjom w obrębie państwa niemieckiego. Bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej z ziem polskich wyemigrowało ok. 600 tysięcy osób, wśród których większość stanowili robotnicy sezonowi zatrudnieni w Niemczech; emigranci z zaborów rosyjskiego i austriackiego w większości kierowali się za ocean, jednak również wyjeżdżali do Rosji i Austro-Węgier. Szacunkowo można przyjąć (po doliczeniu migracji sezonowych), że emigracja zarobkowa z ziem polskich objęła ok. 10% ogółu ludności sprzed I wojny światowej.

Wojna wprowadziła zasadnicze zmiany w kwestiach zewnętrznych ruchów migracyjnych, na co wpłynęły: mobilizacja do armii państw zaborczych ok. 3,2 mln żołnierzy — mieszkańców ziem polskich, dobrowolne lub przymusowe wywiezienie do Rosji ok. 1,2 mln osób (często wraz z ewakuowanymi przedsiębiorstwami i instytucjami), przymusowa rekrutacja robotników do pracy w Niemczech, masowe ucieczki ludności Galicji przed zbliżającymi się wojskami rosyjskimi, wreszcie uniemożliwienie powrotu do kraju reemigrantom zza oceanu i robotnikom sezonowym z Niemiec. W sumie migracje wywołane przez dobrowolne lub przymusowe wychodźstwo w ciągu 4 lat wojny były w przybliżeniu równe migracjom okresu 1871–1913.

Jeszcze przed powstaniem niepodległej Polski rozpoczęły się masowe wędrówki powrotne ludności cywilnej i jeńców wojennych; ich szczególne nasilenie przypadło na 1919–22, kiedy to granice Polski przekroczyło ok. 4,2 mln osób, głównie z Rosji i Niemiec (w tej liczbie byli też cudzoziemcy powracający tranzytem do swych ojczyzn). Do Polski wróciła tylko niewielka część wychodźców zarobkowych, m.in. z USA do 1925 przybyło ich ok. 140 tysięcy. Ponowny wzrost zainteresowania emigracją zarobkową był spowodowany zniszczeniami wojennymi w przemyśle i rolnictwie, odwlekaniem reformy rolnej i stosunkowo wysokimi cenami ziemi. Jednak w okresie międzywojennym wiele państw, do których tradycyjnie emigrowali mieszkańcy ziem polskich, zmieniła swą politykę imigracyjną (co ograniczyło liczebność imigrantów głównie w USA). Przejściowo otworzyły się (bądź rozszerzyły) nowe rynki pracy i osadnictwa, m.in. we Francji i Belgii, w Argentynie i Palestynie. W 1919–25 z Polski za ocean wyemigrowało prawie 350 tysięcy osób, spośród których większość udała się do USA (ok. 200 tysięcy); po ok. 30 tysięcy osób osiedliło się w Palestynie (Żydzi), Argentynie i Kanadzie. Na emigrację kontynentalną w tym okresie udało się ok. 385 tysięcy osób, w tym do Francji ok. 210 tysięcy i Niemiec ok. 163 tysiące osób. Emigracja do Niemiec miała w ogromnej większości charakter sezonowy (emigrowały przeważnie robotnice rolne), więc straty migracyjne spowodowane emigracją kontynentalną były niższe niż spowodowane emigracją zamorską. W 1926–30 liczba emigrantów z Polski znacznie wzrosła, natomiast w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1930–35) nastąpił ogromny spadek emigracji i wzrost reemigracji do Polski; sytuacja ta niewiele się zmieniła w okresie ożywienia pokryzysowego 1936–39. Ogółem 1918–38 z Polski na emigrację zarobkową udało się ponad 2,2 mln osób, z czego ok. 61% do krajów europejskich i ok. 39% do krajów zamorskich; po uwzględnieniu reemigracji straty migracyjne II RP wyniosły ok. 1,05 mln osób, co dawało przeciętną roczną ok. 52 tysiące (przeciętna roczna strat 1871–1913 wynosiła ok. 70 tysięcy).

W okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej nastąpiły masowe przemieszczenia ludności poza granice kraju, związane z działaniami wojennymi, skutkami polityki ludnościowej państw okupacyjnych, a następnie decyzjami mocarstw alianckich w sprawie powojennego ładu w Europie (przemieszczenia ludności na ziemiach polskich 1939–50, deportacja, emigracje polityczne z ziem polskich, reemigracja). Od przełomu lat 40. i 50., kiedy zakończyły się te procesy, migracje zewnętrzne ludności Polski uległy znacznemu spadkowi. Wpłynęło na to nie tyle zapotrzebowanie na siłę roboczą w rozwijającym się krajowym przemyśle, co reglamentacyjna polityka władz polskich, a także zimna wojna między obu blokami politycznymi. W 1951–60 za granicę wyemigrowało ponad 370 tysięcy osób, wróciło zaś do kraju ok. 280 tysięcy osób. Migracje te jednak nie miały charakteru ściśle zarobkowego i w większości rozpoczęły się po październikowym przesileniu politycznym 1956. Była to z jednej strony akcja łączenia rodzin niemieckich (wyjazdy do RFN), emigracja ludności żydowskiej (głównie do Izraela) oraz przyjazdy repatriantów (w tym Żydów) z ZSRR. Dopiero 1960–70 przeważały migracje zarobkowe, przy czym liczba wyjeżdżających z Polski (ok. 250 tysięcy) była prawie 10-krotnie większa niż reemigracja. Nieznaczna liberalizacja przepisów paszportowych 1971 i 1980 sprawiła, że w tej dekadzie nastąpił wzrost emigracji zarobkowej, a przewaga emigracji nad reemigracją wyniosła prawie 210 tysięcy. W chwili wprowadzenia w Polsce stanu wojennego (1981) poza granicami kraju pozostawało ok. 500 tysięcy obywateli polskich, głównie emigrantów zarobkowych; część z nich wystąpiła o zezwolenie na pobyt stały na Zachodzie, podając jako powód motywy polityczne; większość wróciła jednak do Polski po kilku latach, do czego przyczyniły się zarówno trudności w uzyskaniu statusu uchodźcy politycznego, jak i zbyt powolna adaptacja w obcej społeczności. Po zniesieniu stanu wojennego (1983) władze polskie tolerowały wychodźstwo zarobkowe — 1986–89 wyemigrowało z Polski ponad 128 tysięcy osób. Podobnie jak w okresach poprzednich wśród emigrantów zarobkowych przeważały kobiety, cenione za granicą m.in. jako opiekunki dzieci i osób starszych.

Zmiany ustrojowe w Polsce po 1989, zniesienie przez wiele państw obowiązku wizowego wobec Polaków, a także napływ obcego kapitału i wzrost gospodarczy spowodowały powrót części wychodźców. W rezultacie ujemne saldo migracji zewnętrznej, wynoszące 1986–90 ok. 136 tysięcy osób, zmniejszyło się 1991–95 do ok. 80 tysięcy; w okresie tym wśród prawie 118 tysięcy emigrujących na stałe z Polski nadal największy odsetek stanowiły osoby udające się do Niemiec (ok. 80 tysięcy), USA (ok. 12,6 tysiąca) i Kanady (ok. 7,3 tysiąca). W latach następnych emigracja z Polski na pobyt stały ustabilizowała się i wynosiła po ok. 20–25 tysięcy osób rocznie; jednak oficjalne polskie statystyki nie rejestrują obywateli polskich wyjeżdżających formalnie na parę miesięcy, a przedłużających swój pobyt za granicą (zarówno w krajach UE, jak i w niektórych państwach amerykańskich, m.in. w USA i Kanadzie) do kilku lat i zatrudnionych tam nielegalnie. Ogółem 1944–95 bilans migracji zagranicznych mieszkańców Polski wykazuje nadwyżkę emigracji nad reemigracją w wysokości prawie 1,2 mln. W rzeczywistości jednak przez wiele lat migracje zarobkowe stanowiły niewielką część ogólnej liczby osób emigrujących z Polski. Dopiero przemiany od 1990 sprawiły, że stopniowo migracje zagraniczne ludności Polski upodobniły się do normalnej w wolnym świecie cyrkulacji siły roboczej. Po przyjęciu Polski do UE (2004) poszczególne kraje unijne stopniowo otwierają swoje rynki pracy dla Polaków. Najwięcej Polaków legalnie podjęło pracę w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech (głównie pracownicy sezonowi), Włoszech, Holandii, Norwegii i Hiszpanii.

Edward Kołodziej

Bibliografia

E. Kołodziej Wychodźstwo zarobkowe z Polski 1918–1939. Studia nad polityką emigracyjną II Rzeczypospolitej, Warszawa 1982;

Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII–XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984;

K. Kersten Polacy za granicą — zmiany rozmieszczenia 1945–1950, w: Liczba i rozmieszczenie Polaków w świecie, cz. 2, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1985;

J. Łoboda Rozmieszczenie ludności polskiej w świecie w latach 1950–1980, w: Liczba i rozmieszczenie Polaków w świecie, cz. 2, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1985;

K. Slany Współczesne emigracje z krajów Europy środkowo-wschodniej do głównych krajów imigracji kontynentalnej i zamorskiej, cz. 3, „Przegląd Polonijny” 1994 z. 1.