ekonomia muzułmańska,
specyficzna, dostosowana do religijnych zasad islamu interpretacja społecznego procesu gospodarowania.
ekonomia muzułmańska
Encyklopedia PWN
Podstawą ekonomii muzułmańskiej są zasady islamu zawarte w Koranie, tradycji muzułmańskiej (hadis) oraz przekazach o życiu proroka Mahometa (sunna). Do tych 3 podstawowych źródeł odwoływano się w pierwszych wiekach funkcjonowania państwa muzułmańskiego w celu regulowania działalności gospodarczej, a zasadniczymi ich elementami były: zasada usul al-fikh, która za źródła i podstawy islamu uznawała: Koran, sunnę Proroka, zgodę uczonych (idżma) oraz rozumowanie oparte na analogii (kijas). Podstawowym źródłem prawa było kijas — często utożsamiane z idżtihadem (rozwiązywanie kwestii spornych na zasadzie analogii poprzez odwołanie się do odpowiednich wersetów koranicznych). Przepisy dotyczące ekonomicznej sfery życia muzułmanów zostały zatem usankcjonowane w ramach religijnych zasad islamu. Wydawanie opinii w tych kwestiach leżało również w gestii uczonych reprezentujących 5 głównych muzułmańskich szkół prawniczych (4 sunnickie i 1 szyicka). Za autorytatywną uważano także interpretację zasad wiary (idżtihad), jako dozwoloną metodę ustalania prawa na mocy uznawanych kompetencji jurystów. Oprócz Koranu, hadisów i sunny były to najważniejsze źródła przepisów określających zasady postępowania w dziedzinie gospodarczej i handlowej.
Do najważniejszych, niedopuszczalnych wedle islamu praktyk dotyczących działalności gospodarczej należą: bezwzględny zakaz lichwy, hazardu czy handlu alkoholem i wieprzowiną. Koran reguluje także kwestię podatków. Należy do nich przede wszystkim jałmużna (zakat), będąca — obok 4 pozostalych obowiązków muzułmanina: wyznania wiary (szahada), rytualnej modlitwy (salat), postu (saum) i pielgrzymki (hadżdż) — jedną z 5 podstawowych zasad islamu. Jałmużna, która ma charakter formalnego podatku, nakłada na ludzi zamożnych obowiązek przekazania raz w roku 2,5% posiadanego majątku na rzecz biedniejszych współwyznawców. Drugim podatkiem, ustanowionym w Koranie, jest pogłówne (dżizja); są nim objęte osoby zamieszkujące terytorium państwa muzułmańskiego, ale nie będące muzułmanami. Dotyczy on tylko dorosłych i zdolnych do pracy mężczyzn, a jego wysokość zależy od zamożności podatnika. Również kwestia podziału łupów wojennych w pierwszym okresie państwa muzułmańskiego była regulowana przez reguły prawa muzułmańskiego. Z chwilą, gdy Arabowie podbili nowe tereny, został wprowadzony, przejęty od Sasanidów, system podatku od ziemi lub płodów (charadż). Początkowo był on zróżnicowany dla muzułmanów i niemuzułmanów. Wpływy z podatków stanowiły dochód państwa.
W Koranie znajdują się także wersety regulujące moralne i etyczne aspekty działalności ekonomicznej: m.in. zakaz oszustwa i łapówkarstwa, zakaz czerpania nieuczciwych zysków z gier hazardowych oraz obowiązek dotrzymywania terminów w transakcjach handlowych. Wedle przepisów koranicznych każda umowa handlowa winna być sporządzona na piśmie i w obecności 2 świadków. Handel wg islamu powinien stanowić wolną sferę ekonomiczną.
Islam nie podważa prawa do własności prywatnej, krytykuje jednak tych, którzy gromadzą bogactwa dla zaspokojenia własnej przyjemności, skąpiąc na cele społeczne. Za własność publiczną uważano źródła wody, pastwiska, drogi i mosty. Z czasem powołano do życia specjalne instytucje (diwan), zajmujące się sprawami ekonomicznymi. Ich zalążki pojawiły się już za życia proroka Mahometa, kiedy to powstał Diwan Bajt al-Mal, odpowiednik dzisiejszego ministerstwa finansów. Zajmował się on przede wszystkim ściąganiem podatków. Dodatkowe źródło jego dochodów stanowiły majątki osób zmarłych, które nie pozostawiły spadkobierców. Z pieniędzy tych finansowano armię, wypłacano pensje gubernatorom, sędziom i urzędnikom państwowym. Część funduszy przeznaczano na inwestycje na rzecz użyteczności publicznej, na pomoc dla biednych, niezdolnych do pracy oraz na obsługę przybyszy z różnych części kalifatu. W pierwszym okresie państwa muzułmańskiego w każdej prowincji funkcjonowały już regionalne filie Diwan Bajt al-Mal. Nadwyżki ze zgromadzonych tam dochodów, po uprzednim sfinansowaniu wszystkich potrzeb, wysyłano do stolicy. Osoba kierująca taką instytucją była niezależna od gubernatora prowincji, ponieważ powoływały ją na to stanowisko bezpośrednio władze centralne.
Ogólne zasady moralno-etyczne obowiązujące w sferze życia gospodarczego opierały się na 3 podstawowych założeniach zawartych w hadisach proroka Mahometa: 1) dozwolona jest wszelka działalność ekonomiczna, o ile nie przynosi ona szkody ani jednostce, ani społeczeństwu; 2) najmniejsze nawet wątpliwości co do popełnienia wykroczenia lub przestępstwa w tej sferze działają na korzyść obwinionego, co tym samym chroni go przed karą przewidzianą w Koranie; 3) prawo pierwszeństwa (pierwokupu) w transakcjach handlowych mają partnerzy handlowi, krewni i sąsiedzi.
Problemem współczesnej ekonomii muzułmańskiej jest to, iż w historycznym procesie swojego rozwoju gospodarka tych krajów nie przechodziła takich etapów, jakie można było zaobserwować w Europie, mianowicie: feudalizmu, rewolucji przemysłowej, kapitalizmu i socjalizmu. Wprawdzie w niektórych krajach muzułmańskich istniał system feudalny, ale został on wprowadzony dopiero w czasach panowania dynastii Seldżuków (w XI w., Iran, Irak) i Ajjubidów (w XII w., Egipt, Syria). System ten jednak miał specyficzny charakter i w odróżnieniu od feudalizmu europejskiego nie miał żadnej ideologicznej podbudowy. Był w istocie zacofany, o wielu obliczach i trudny do jednoznacznego zdefiniowania. Zatem do początku XX w. w krajach muzułmańskich nie istniała jednolita struktura gospodarcza. Z chwilą upadku kolonializmu i uzyskania przez te kraje niepodległości, zaczęły pojawiać się próby stworzenia spójnego systemu ekonomicznego. W niektórych krajach muzułmańskich wprowadzono w życie najpierw zasady gospodarki rynkowej, ale po niedługim czasie zastępowano je gospodarką nakazową lub też odwrotnie. Duży wpływ na przemiany gospodarcze miały czynniki polityczne, co w istocie destabilizowało tę sferę życia.
Większość krajów arabskich regulowała zasady rozwoju ekonomicznego opierając się na prawie zwyczajowym. Dlatego dochód tych państw nie pochodził z produkcji i eksportu, ale z podatków od ziemi i ceł. Państwo posiadało też monopol na surowce. Do dziś np. ropa naftowa stanowi podstawowe źródło dochodów Algierii, Arabii Saudyjskiej, Bahrajnu, Emiratów Arabskich, Iraku, Iranu, Kataru, Kuwejtu, Libii i Omanu. W takich warunkach zaistniała konieczność stworzenia teoretycznych podstaw ekonomii muzułmańskiej, która mogłaby stać się alternatywą zarówno dla kapitalistycznego, jak i socjalistycznego sposobu gospodarowania. Przez ostatnie półwiecze w krajach muzułmańskich panował system mieszany, który przejął z teorii marksistowską wizję państwa jako właściciela środków produkcji, a także pojęcie własności prywatnej. Nawet w tych krajach, które wyraźnie skłaniały się ku wzorcom gospodarki rynkowej, zagospodarowanie majątku prywatnego pozostawało pod ścisłą kontrolą władz.
Na przestrzeni dziejów kilkakrotnie podejmowano próby stworzenia teorii ekonomii muzułmańskiej, m.in. w VIII w. kadi, Abu Jusuf, napisał dzieło na temat organizacji gospodarki kalifatu; miało ono jednak charakter bardziej religijny niż ekonomiczny. Druga ważna próba stworzenia teorii ekonomii muzułmańskiej to fragment Al-Mukaddimy Ibn Chalduna. Do grupy pionierów, którzy podjęli próbę stworzenia teoretycznych podstaw ekonomii muzułmańskiej, można zaliczyć Abu al-Ala al-Maududiego (1903–79), autora licznych publikacji, w których postulował zislamizowanie wszystkich dziedzin życia, a zatem także gospodarki. W tym samym kierunku szli inni myśliciele muzułmańscy, tacy jak Sajjid Kutb z Egiptu, Mohammad Bakir as-Sadr z Iraku i Mohammad Taleghani z Iranu. Wszyscy wychodzili z jednego, wspólnego założenia, że islam jest uniwersalną i ponadczasową religią, na której powinien opierać się spójny system nowoczesnej ekonomii muzułmańskiej Znamienne jest to, iż wszyscy ci teoretycy nie byli specjalistami w dziedzinie ekonomii i prezentowali podejście zgoła religijne. Ich wysiłki zaowocowały jednak powołaniem do życia ośrodków naukowych zajmujących się badaniem mechanizmów gospodarczych. W 1964 w Kairze powstała Akademia Badań Muzułmańskich, której działalność zmierzała w kierunku rozwiązania aktualnych problemów ekonomicznych. Pierwsza konferencja zorganizowana przez tę Akademię1965 była poświęcona operacjom bankowym i kwestii oprocentowania.
W Arabii Saudyjskiej działa Międzynarodowe Centrum Ekonomii Muzułmańskiej. Podlega ono Uniwersytetowi im. króla Abd al-Aziza w Dżuddzie i wydaje liczne publikacje w kilku językach, m.in. „The Journal of Islamic Banking and Finance”. We wszystkich badaniach nad ekonomią muzułmańską, teoretycy odwołują się do podstawowych źródeł islamu: Koranu i sunny oraz do okresu pierwszego państwa muzułmańskiego. Uwzględniając zatem wartości i zasady islamu, sformułowano 5 zasad, wokół których należy budować system nowoczesnej muzułmańskiej gospodarki; są to obowiązki przestrzegania: 1) przepisów dotyczących działalności gospodarczej, zawartych w Koranie, stanowiącym prawo boskie; 2) zasad trwałości i elastyczności w sferze gospodarczej, polegających na tym, że za dozwoloną uważa się wszelką działalność ekonomiczną zgodną z prawem religijnym lub regulowaną wedle zgodnych opinii uczonych w kwestiach nieprzewidzianych w Koranie i sunnie; 3) zasady konieczności zachowania równowagi między dobrem jednostki a interesem całego społeczeństwa, co wiąże się ze sprawą własności prywatnej — wedle islamu ziemia i wszystko, co się na niej znajduje, stanowi własność Boga, Bóg jednak obdarzył człowieka wolną wolą w użytkowaniu i korzystaniu ze wszelkich dóbr w taki sposób, aby nie naruszać praw innych ludzi; istota własności społecznej polega na tym, że służy ona wszystkim — jeśli zatem zostanie przekształcona we własność prywatną, to ze szkodą dla całego społeczeństwa; 4) zasady, że społeczność muzułmańska jest zobowiązana do utrzymywania jednostek słabszych: bezrobotnych, kalek, sierot oraz tych, którym wynagrodzenia za pracę nie starcza na życie; środki na te cele pochodzą z podatku zakat, alimentów, z działalności charytatywnej oraz funduszy Bajt al-Mal i innych instytucji odpowiedzialnych za finanse państwa; 5) zasady wolności gospodarczej, dotyczącej swobodnego wyboru pracy i sposobu zarabiania pieniędzy oraz wolności ich posiadania i wydawania; musi ona jednak pozostawać w zgodzie z prawem boskim.
Zasadniczym problemem, jaki napotyka każda próba ustalenia zasad ekonomii muzułmańskiej, jest kwestia lichwy i hazardu (zalicza się do niego również działalność firm ubezpieczeniowych i wszystkie rodzaje loterii), objętych w Koranie bezwzględnym zakazem, tak w odniesieniu do jednostek, grup, instytucji, jak też do stosunków gospodarczych między państwami muzułmańskimi. W świetle tego zakazu niedozwolony jest obrót obligacjami, oprocentowanie oszczędności, pożyczek i wszelkich transakcji finansowych. Dla prawodawców muzułmańskich największą trudność stanowiło zatem to, w jaki sposób uniknąć oskarżenia o uprawianie procederu lichwy, zwłaszcza w operacjach bankowych (bankowość muzułmańska), które w istocie opierają się na zyskach z procentów od lokat i kredytów. Bank muzułmański musi inwestować lokaty klientów, uwzględniając ryzyko straty; nie może natomiast działać na zasadzie stałego oprocentowania oszczędności; dozwoloną formą działalności banku jest inwestowanie w akcje; inwestowanie w obligacje jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy uzyskiwane z nich korzyści finansowe są wykorzystywane do realizacji projektów na rzecz użyteczności publicznej; bank muzułmański ma prawo prowadzić operacje handlowe polegające na wykupie i odsprzedaży z zyskiem towarów, na które popyt przewyższa podaż.
Rola państwa w ekonomii muzułmańskiej. W odróżnieniu od chrześcijańskiego Zachodu, gdzie prawo było zawsze tworem stanowionym przez człowieka i modyfikowanym w zależności od wymogów czasu, w islamie źródłem aktów normatywnych jest transcendentne, wieczne i niezmienne w swoich podstawach prawo boskie (szari’at), stanowiące integralną część religii. Najważniejszym źródłem szari’atu jest Koran. Wedle islamu jedynym prawodawcą jest Bóg, człowiek nie ma władzy ustanawiania praw, musi natomiast być posłuszny objawionemu prawu boskiemu. W opinii teologów muzułmańskich nawet wtedy, gdy nie istnieje struktura państwowa, wyznawców islamu obowiązuje szari’at, którego panowanie umożliwia przetrwanie muzułmańskich społeczności Wartość ludzkich działań we wszystkich dziedzinach życia pozostaje w sferze oceny Boga, szari’at bowiem wskazuje na postępki i rzeczy z religijnego punktu widzenia zakazane (haram) i dozwolone (halal). Kolejne pokolenia nie mogą zatem przekształcać prawa, lecz muszą w taki sposób się doń przystosowywać, aby żyć zgodnie z zasadami szari’atu. Rola państwa muzułmańskiego w istocie polega nie na tworzeniu praw, ale na realizacji prawa boskiego w społeczeństwie oraz nadzorowaniu jego przestrzegania tak przez jednostkę, jak i przez ogół współwyznawców. Przepisy szari’atu regulujące ekonomiczną sferę życia muzułmanów w praktyce nie są doskonałe z powodu ułomności natury ludzkiej. W rzeczywistości zatem stanowią one pewien ideał, do którego ustawicznie się dąży. Dlatego w okresie pierwszego państwa muzułmańskiego, jeszcze za życia proroka Mahometa, powołano urząd ds. miar i wag (hisba), którego zadaniem było nadzorowanie działalności gospodarczej. Osoby sprawujące funkcję kontrolerów (muhtasib) miały nadzorować wszelkiego rodzaju transakcje handlowe, z punktu widzenia ich zgodności z przepisami prawa. Z czasem hisba stał się jednym z najważniejszych urzędów w państwie muzułmańskim i w niektórych krajach urząd ten istnieje do dzisiaj. Jego funkcją było także czuwanie nad etyczną stroną działalności ekonomicznej. Państwo zatem w sferze gospodarczej zawsze odgrywało istotną rolę kontrolera. Dla dobra ogółu społeczności muzułmańskiej miało nawet prawo ingerować we własność prywatną. Interwencyjna rola państwa była także widoczna w sytuacjach zagrożeń, klęsk żywiołowych, katastrof, epidemii i wojen. Działania aparatu państwowego zmierzały wówczas w kierunku ochrony interesów każdego obywatela, niezależnie od jego pozycji i statusu majątkowego. Dzisiaj również oczekuje się od państwa wypełniania wszystkich tych funkcji. Do zadań państwa w krajach, w których obowiązują zasady ekonomii muzułmańskiej, opartej na prawie boskim (Arabia Saudyjska, Iran, kraje Zatoki Perskiej, Pakistan), należy także niedopuszczanie do prowadzenia takich form działalności ekonomicznej, które są sprzeczne z obowiązującym prawem muzułmańskim, jak np. produkcja alkoholu i wieprzowiny, otwieranie kasyn i banków, których funkcjonowanie opiera się na czerpaniu zysków z procentów. W tych krajach, gdzie system prawodawstwa nie ma charakteru religijnego, państwo kontroluje te dziedziny działalności gospodarczej, które wedle szari’atu są zakazane. W niektórych krajach muzułmańskich istnieją np. lokale gier hazardowych, ale muzułmanom nie wolno z nich korzystać. Podobnie żaden muzułmanin nie otrzyma licencji na produkcję alkoholu.
Ahmad Nazmi
