egzekucja praw

egzekucja praw,

koncepcje i reformy związane z programem szlacheckiego ruchu politycznego w Polsce XVI w., który pod hasłem egzekwowania prawa, naruszanego przez monarchów i wyższych urzędników, zmierzał do usprawnienia i rozbudowy administracji, skarbowości, sądownictwa i obronności oraz do zespolenia prawnoustrojowego władztw jagiellońskich (unia polsko-litewska, Prusy Królewskie).

Dotyczyły m.in.: uporządkowania i zmodernizowania norm prawnych i ustrojowych, uznania zasady elekcyjności tronu, przeprowadzenia egzekucji dóbr, reformy skarbu, sądownictwa i wojska, zakazu łączenia urzędów centralnych z prowincjonalnymi, tolerancji wyznaniowej, przeprowadzenia unii polsko-litewskiej, ścisłego zespolenia Prus Królewskich i Mazowsza z Koroną, przyłączenia księstw oświęcimskiego i zatorskiego; egzekucjoniści różnowiercy żądali wprowadzenia Kościoła narodowego i uniezależnienia Polski od Rzymu. Pierwszy etap walki o egzekucję praw zakończył się kompromisem na sejmach: piotrkowskim (1538) i krakowskim (1538–39); Zygmunt I Stary zaręczył, że nie pogwałci praw i nie będzie wydawał konstytucji bez zgody sejmu, a po zgonie jego syna odbędzie się elekcja z udziałem całej szlachty. W drugim etapie walki o egzekucję praw (1552–ok. 1575) szlachta zrealizowała wiele wysuwanych postulatów, m.in. uchwalono egzekucję dóbr (1562–64), dokonano reformy systemu podatkowego, doprowadzono do zawarcia unii polsko-litewskiej (1569), przeprowadzono inkorporację księstw śląskich (oświęcimskiego, zatorskiego), włączono ustrojowo Prusy Królewskie do ziem koronnych; zagwarantowano tolerancję religijną (1573 konfederacja warszawska); utworzono szlacheckie sądownictwo najwyższej instancji — Trybunał Koronny (1578) i Litewski (1581). W obozie egzekucyjnym główną rolę odgrywała grupa doświadczonych przywódców sejmowych, m.in. R. Leszczyński, H. Ossoliński, J. Ostroróg, J. Ponętowski, M. Sienicki. W okresie wolnych elekcji nastąpiła zmiana układów politycznych w kraju i rozpad stronnictwa egzekucyjnego.