egejska kultura
 
Encyklopedia PWN
egejska kultura, Egea,
ogólna nazwa zespołu kultur rozwijających się w okresie neolitu i w epoce brązu (III i II tysiąclecie p.n.e.) w basenie Morza Egejskiego.
Obejmuje kultury: kreteńską (minojską) na Krecie, helladzką (zwaną także w swej ostatniej fazie mykeńską) w Grecji lądowej oraz cykladzką na wyspach archipelagu Cyklady; mówi się także o kulturze zachodnioazjatyckiej na wybrzeżu Azji Mniejszej (jednym z jej ośrodków miała być Troja); mimo wzajemnego przenikania się wykazywały wiele odrębności. Największy rozwój osiągnęły w epoce brązu.
Kultura kreteńska (ok. 3500–ok. 1100 p.n.e.), zwana także minojską od imienia legendarnego władcy Krety Minosa, dzieli się na 3 okresy: wczesnominojski (ok. 3500–ok. 2100 p.n.e.), średniominojski (ok. 2100–ok. 1600 p.n.e.) i późnominojski (ok. 1600–ok. 1100 p.n.e.). Aż do czasów przemian w okresie późnominojskim była związana z bliskowschodnim kręgiem cywilizacyjnym; nie jest znane pochodzenie ani przynależność etniczna czy język ówczesnych Minojczyków (wiadomo, że nie mówili po grecku). Z okresu wczesnominojskiego pochodzą okazałe domy w Wasiliki i Mirtos (Myrtos), malowana ceramika, gliniana i kamienna plastyka figuralna (m.in. Bogini Wody z Mirtos), pieczęcie kamienne oraz znane głównie z grobów metalowe sztylety i biżuteria. W okresie średniominojskim kultura egejska przeżywała pierwszy okres rozkwitu; ok. 1900 p.n.e. pojawiły się pierwsze kompleksy pałacowe — w Knossos, Fajstos, Malii, a wraz z nimi nowy styl ceramiki (wazy Kamares); popularność zdobył fajans, a użycie szybkoobrotowego świdra przyczyniło się do rozwoju gliptyki. Około 1700 p.n.e. w wyniku obcego najazdu lub trzęsienia ziemi pałace zostały zniszczone, a na ich miejscu wzniesiono nowe, znacznie okazalsze. W 2 kolejnych wiekach (okres późnominojski) Kreta przeżyła czasy swego największego rozkwitu. Oprócz pałaców w Knossos, Fajstos, Malii i mniejszego w Kato Zakros odkryto też inne budowle rezydencjonalne (Hagia Triada), osady (m.in. Gurnia), miasta (m.in. Paleokastro); w okresie młodszych pałaców rozwinęło się charakterystyczne malarstwo minojskie (znane przede wszystkim z pałacu w Knossos), przedstawiające rośliny, zwierzęta, krajobrazy, ludzi. Pałace kreteńskie pełniły nie tylko funkcję centrów władzy i administracji, ale też magazynów różnych dóbr i ośrodków ich dystrybucji; świadczy to o wykształceniu się zhierarchizowanej struktury społecznej i biurokracji. Zabytki wskazują na wysoki poziom umiejętności rzemieślników i zamiłowanie do luksusu ich władców. Minojczycy prowadzili handel z Egiptem, Cyprem i Azją Mniejszą, a w szczytowym okresie rozwoju osiągnęli wielkie wpływy w świecie egejskim. Załamanie cywilizacji kreteńskiej nastąpiło w XV w. p.n.e. najpierw w wyniku kataklizmu naturalnego (skutki wybuchu wulkanu na wyspie Thira), a następnie opanowania Krety przez przybyłych z północy Achajów (ok. 1400 p.n.e.). Oryginalnym osiągnięciem kultury kreteńskiej było pismo: wcześniejsze, tzw. linearne A (nieodczytane dotąd) i jego późniejsza wersja, tzw. linearne B (odczytane 1953), dostosowane do greckiego języka Achajów.
Kultura helladzka (ok. 3000–ok. 1100 p.n.e.), szczyt rozwoju osiągnęła w okresie końcowym (ok. 1600–1100 p.n.e.), zwanym kulturą mykeńską. Twórcami cywilizacji mykeńskiej był lud należący do rodziny indoeuropejskiej, który zapewne od przełomu III i II tysiąclecia p.n.e. przybywał na Półwysep Bałkański. Pierwszymi monumentalnymi śladami jego aktywności w Grecji są zespoły bogato wyposażonych (m.in. złote maski pośmiertne, naczynia metalowe, biżuteria) grobowców szybowych z XVI w. p.n.e.; późniejsze są grobowce kopułowe (m.in. Atreusza Skarbiec w Mykenach) oraz ufortyfikowane potężnymi murami (tzw. cyklopowymi) cytadele w Mykenach, Tyrynsie w Argolidzie, Tebach, na ateńskim Akropolu; z tego okresu pochodzi również reliefowa płyta z przedstawieniem lwów (Lwia Brama w Mykenach). Mykeńczycy dostali się pod wpływy cywilizacji minojskiej (używanie pisma linearnego B, pałace, biurokracja, sztuki plastyczne); największy rozkwit potęgi osiągnęli w XIV w. p.n.e.; świat mykeński składał się wówczas w kilku niezależnych księstw (Pylos, Mykeny, Teby, Ateny i in.). Po 1200 p.n.e. nastąpiły niepokoje, które doprowadziły do upadku cywilizacji mykeńskiej; większość pałaców została spalona i zburzona; nie są jasne przyczyny kryzysu (najazd nowego ludu, bunty ludności, wyniszczające walki między księstwami). Tuż przed tymi niepokojami albo na ich fali umieszcza dzisiejsza nauka zagładę Troi w Azji Mniejszej.
Kultura cykladzka (ok. 2900–ok. 1100 p.n.e.), znana m.in. z ośrodków na Syros (obecnie Siros), Naksos, Milos, gdzie wznoszono ufortyfikowane nadmorskie osady i miasta (Kaladriani na Syros). Rzeźba to głównie marmurowe figurki nagich kobiet (wysokość 0,5–1,5 m) o uproszczonych kształtach — tzw. idole, wyjątkowo muzykantów. Z tego rejonu pochodzi najstarsza świątynia z XVII w. p.n.e. (Keos, obecnie Kea). W II tysiącleciu p.n.e. kultura cykladzka pozostawała również pod silnym wpływem kultury kreteńskiej (m.in. ceramika malowana, wzorowana na wazach Kamares, domy zdobione wielkimi malowidłami ściennymi — Akrotiri na wyspie Thira).
Kultura egejska została odkryta w wyniku badań archeologicznych rozpoczętych przez H. Schliemanna (1871) i A. Evansa (1899), kontynuowanych w XX w. W odniesieniu do niej zastosowano chronologię przyjętą dla Krety przez Evansa.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Atreusza Skarbiec, Mykeny, XIII w. p.n.e. (Grecja) fot. J. Makowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Helladzka maska pośmiertna, XVI w. p.n.e. — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Atenyfot. J. Gruszczyńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tyryns, Dama niosąca pyksidę, fresk egejski — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny (Kreta, Grecja) fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dysk z Fajstos fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Knossos, pałac (Kreta, Grecja)fot. Z. Zawadzki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hagia Triada, ruiny miasta, III–II tysiąclecie p.n.e. (Grecja)fot. Z. Zawadzki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia