duchowieństwo

duchowieństwo, stan duchowny, kler,

ogół osób związanych z wykonywaniem kultu Bożego (funkcja sakralna) i posiadających odpowiednie święcenia.

duchowieństwo jako pojęcie szersze niż kapłaństwo, obejmuje także osoby nie mające wszystkich uprawnień kapłańskich do sprawowania kultu. Pojęcie stanu duchownego powstało w prawie wyznaniowym, które zazwyczaj odróżnia duchowieństwo, czyli kler (greckie kleros ‘udział’), od wiernych, czyli laików (greckie laos ‘lud’); ścisłe powiązanie organizacji kultowej z państwem, normalne w starożytności i średniowieczu, sprawiło, że odrębność stanową duchowieństwa w społeczeństwie sankcjonowało także prawo państwowe; zewnętrzną oznaką przynależności do duchowiństwa stała się w V w. tonsura; duchowieństwo obowiązywał zakaz wykonywania nie związanych z kultem religijnym zawodów oraz w chrześcijaństwie zachodnim od IV w. celibat. Duchowieństwo chrześcijańskie stawało się w cesarstwie rzymskim odrębnym stanem w sensie społecznym od IV w.; już Konstantyn Wielki zwolnił duchowieństwo od ciężarów publicznych i uznał jego własne sądownictwo; w średniowieczu użytkując dobra kościelne, czerpiąc dochody z opłat i ofiar wiernych oraz dziesięcin, duchowieństwo stało się jednym ze stanów społeczeństwa feudalnego; miało monopol na oświatę; w XI w. zaczęło dążyć do uniezależnienia się od władzy świeckiej, a nawet do zdobycia nad nią hegemonii (spór o inwestyturę). W XV–XVI w. radykalne zmiany, jakie nastąpiły w życiu społecznym (zwłaszcza kulturze), zapoczątkowały proces zeświecczenia się pewnej części duchowieństwa, a system oficjalnego Kościoła i istnienie kleru odrębnego od wiernych zaatakowała reformacja; powstały niezależne od papiestwa Kościoły protestanckie (luterański, kalwiński), w których, formalnie, nie istnieje odrębny stan duchowieństwa, jedynie urzędy powołane do „głoszenia słowa Bożego” i udzielania sakramentów. Oświecenie, antyfeudalne rewolucje społeczne (zwłaszcza rewolucja francuska 1789–99) i w końcu upowszechnienie w prawodawstwie państw europejskich zasady równości obywateli wobec prawa zlikwidowały, mimo oporu duchowieństwa (klerykalizm), jego stanowe przywileje, zwłaszcza tam, gdzie przeprowadzono rozdział Kościoła od państwa.

Na ziemie polskie pierwsi duchowni chrześcijańscy przybyli z państwa wielkomorawskiego prawdopodobnie już w IX w. W 2. połowie X w. do Polski przybyło wielu duchownych z Europy Zachodniej, głównie z Czech, w związku z chrztem i chrystianizacją państwa; w tym samym czasie zaczęli również działać duchowni polscy (np. Andrzej Świerad); duchowieństwo zajmowało wysokie miejsce w hierarchii społecznej, choć w okresie monarchii wczesnopiastowskiej nie miało odrębnych przywilejów; w końcu XII i na początku XIII w. Kościół uniezależnił się od państwa, duchowieństwo uzyskało liczne przywileje, m.in. niezawisłość sądów kościelnych (privilegium fori), co spowodowało wyodrębnienie się stanu duchownego, w którym znaczny udział, oprócz szlachty, mieli ludzie pochodzenia mieszczańskiego i chłopskiego (głównie niższego duchowieństwa); roli politycznej duchowieństwa w Polsce nie podważyła reformacja, do rozbiorów biskupi zasiadali w senacie, prymas był pierwszą po królu osobą w państwie, a w okresach bezkrólewia sprawował regencję (interrex); duchowieństwo wyznań niekatolickich nie miało tak szerokich przywilejów; od czasu rozbiorów wzrósł moralny autorytet duchowieństwa; konkordat 1925 zapewnił duchowieństwu katolickiemu pewne przywileje, które po II wojnie światowej, wraz z zerwaniem 1945 konkordatu, ustały; Kościół został oddzielony od państwa, duchowieństwo znacznie ograniczono w działalności duszpasterskiej i społecznej.