demograficzne przejście,
specyficzny, historyczny proces zmian reprodukcji ludności związany z modernizacją społeczeństw.
demograficzne przejście
Encyklopedia PWN
W węższym znaczeniu, uwypuklającym aspekt ilościowy tego zjawiska, polega na radykalnym obniżeniu się współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów, czemu towarzyszy na ogół początkowo systematyczny wzrost współczynnika przyrostu naturalnego ludności, a następnie jego systematyczny spadek. Doświadczenia różnych społeczeństw dowodzą, iż przejście demograficzne trwa od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu lat; w tym czasie następuje na ogół bezprecedensowe, kilkakrotne powiększenie się liczby ludności. W tym znaczeniu przejście demograficzne oznacza zastępowanie dawnego, tradycyjnego sposobu odtwarzania liczby ludności, charakteryzującego się niezwykle wysokimi, zazwyczaj bardzo niestabilnymi w czasie, wartościami miar rozrodczości i umieralności oraz, w dłuższych okresach, bardzo niską, również niestabilną, wartością przyrostu naturalnego, przez nowoczesny sposób, który cechują niezwykle niskie, lecz względnie stabilne w czasie, wartości tych miar. Zarówno przed przejściem demograficznym, jak i po nim przyrost naturalny ludności jest zatem stosunkowo niewielki (bliski zeru), chociaż podstawowe składniki i jednocześnie siły reprodukcji ludności — rozrodczość i umieralność — kształtują się odmiennie.
W szerszym znaczeniu przez przejście demograficzne rozumie się przemianę jakościową, oznaczającą zastąpienie tradycyjnej reprodukcji ludności przez nowoczesną. W uproszczeniu można też mówić o zamianie reprodukcji rozrzutnej na oszczędną. W warunkach reprodukcji rozrzutnej osiągnięcie określonej liczby ludności i określonego, dodatniego czy choćby zerowego tempa jej wzrostu wymaga bardzo wysokiej rozrodczości — ze względu na duże ryzyko zgonu w każdej fazie życia ludzkiego. Wymieranie ludności jest bowiem bardzo szybkie, znaczna jej część umiera wkrótce po urodzeniu i jedynie nieliczni uczestniczą w prokreacji, nie mówiąc o dożyciu sędziwego wieku. W warunkach reprodukcji oszczędnej tę samą liczbę ludności i to samo tempo można zrealizować przy bardzo niskiej rozrodczości. Wynika to ze znacznego zmniejszenia umieralności. Stosunkowo niewielkie ryzyko zgonu, zwłaszcza w młodym i średnim wieku, stwarza nie tylko możliwość uczestniczenia przez większość ludzi we wszystkich etapach życia, ale też możliwość posiadania potomstwa przez zdecydowaną większość przychodzących na świat. Te cechy sprawiają, że w ramach reprodukcji nowoczesnej (oszczędnej) jest odtwarzana „stara” ludność, natomiast w ramach reprodukcji tradycyjnej (rozrzutnej) — „młoda”.
W teorii przejścia demograficznego, najbardziej obecnie popularnej koncepcji reprodukcji ludności, przyjmuje się, iż zachowania reprodukcyjne człowieka charakteryzuje adaptacyjność względem środowiska. W społeczeństwach, które w niewielkim stopniu były zdolne do kontrolowania stanu środowiska, jego niestabilność niejako wymuszała najwyższą fizjologicznie rozrodczość, nadmiar zaś ludności (w stosunku do wydolności, np. wyżywieniowej, środowiska) był okresowo redukowany przez nasilone wymieranie — zjawisko zwane katastrofami umieralności, wywoływane przez masowe zgony z głodu, powodowane szerzącymi się chorobami zakaźnymi lub działaniami wojennymi. W okresie przed przejściem demograficznym swego rodzaju regulatorem sekularnej równowagi między stanem środowiska i zaludnieniem oraz między liczbą urodzeń i liczbą zgonów były owe katastrofy umieralności albo, mówiąc w uproszczeniu, przyroda. W społeczeństwach kontrolujących środowisko w stosunkowo wysokim stopniu, tzn. zarazem takich, które już przebyły przejście demograficzne, w zasadzie nie spotyka się katastrof umieralności, a zachowanie równowagi wymaga dostosowania rozrodczości do znacznie mniejszej niż przed przejściem demograficznym umieralności. Dokonuje się tego za pomocą regulacji urodzeń lub, w mniejszym stopniu, wyboru form lub momentu założenia rodziny; w ten sposób zachowania ludzi stają się podstawowymi regulatorami równowagi sekularnej. Regulacja urodzeń, jak i np. wybór formy rodziny to przede wszystkim mechanizmy społeczne. Oznacza to, że wraz z przejściem demograficznym następuje zmiana regulatora reprodukcji ludności oraz równowagi między środowiskiem i zaludnieniem — z uwarunkowanego przyrodniczo na uwarunkowany społecznie.
Zastąpienie rozrzutnej reprodukcji ludności przez oszczędną jest najogólniejszym i najbardziej znamiennym przejawem przejścia demograficznego. W istocie jednak wszystkie zjawiska demograficzne ulegają w tym procesie głębokim przemianom; zasadniczo zmienia się struktura ludności wg wieku — społeczeństwa starzeją się, co oznacza, iż udział dzieci w całej populacji zmniejsza się, udział zaś ludzi starych wielokrotnie rośnie. Zmieniają się nasilenie i formy migracji, a w konsekwencji również struktura osiedleńcza; ulegają przeobrażeniu wzorce rozrodczości i umieralności.
Przejście demograficzne jest unikatowym zjawiskiem w demograficznej historii ludzkości. Stanowi zasadniczą zmianę jakościową reprodukcji ludności: prowadzi od reprodukcji tradycyjnej do nowoczesnej w sposób nie wykazujący podobieństw do innych znanych przemian ludnościowych. Tę unikatowość charakteryzuje się niekiedy za pomocą 3 cech: jednokierunkowości, ciągłości i nieodwracalności. Najbardziej uderzające przejawy tej zmiany to: zmniejszenie dzietności, wydłużenie przeciętnej długości życia i wyrównanie liczbowych proporcji między poszczególnymi generacjami. Przed przejściem demograficznym przec. liczba dzieci urodzonych przez jedną kobietę w ciągu jej całego, krótkiego wówczas życia, wynosiła 6–8. Po przejściu demograficznym na jedną kobietę w ciągu całego jej znacznie dłuższego już życia przypada ok. 2 urodzeń. Znacznie mniejsza liczba urodzeń, np. 1, wywołałoby szybką depopulację, a znacznie większa, np. 3, spowodowałaby tak duży liczebnie wzrost ludności, że równowaga ze środowiskiem zostałaby w krótkim czasie zakłócona, co przy ograniczonych możliwościach środowiska musiałoby doprowadzić do podwyższenia umieralności lub obniżenia rozrodczości. Podobnie fundamentalna zmiana objęła umieralność. Wskutek obniżenia się ryzyka zgonu, przeciętne dalsze trwanie życia nowo narodzonego człowieka wydłużyło się z 25–35 do 70–80 lat. W strukturze ludności wg wieku obniżyło się znaczenie dzieci, a zwiększyło się znaczenie ludzi najstarszych; np. udział najmłodszych, liczących mniej niż 15 lat, spadł z ok. 40–45% do ok. 25–30%, natomiast udział osób, które ukończyły co najmniej 60 lat, wzrósł z 2–5% do 20–25%. Zarówno jeden, jak i drugi sposób reprodukcji ludności charakteryzuje się stosunkowo małym zróżnicowaniem między społeczeństwami, a wewnątrz nich — grupami społecznymi, co wskazuje na to, że oba mają charakter powszechny. Pierwszy z nich występuje w społeczeństwach, które nazywa się tradycyjnymi, a drugi w społeczeństwach nowoczesnych. W historii różnych cywilizacji notowano rozmaite, niekiedy fundamentalne zmiany demograficzne, nigdy jednak, przed przejściem demograficznym, nie udało się osiągnąć granicy średniego trwania życia ludzkiego wyższej niż 35 lat ani zapewnić trwałości tych zmian. W odleglejszej przeszłości reprodukcja ludności podlegała wprawdzie słabszym albo ostrzejszym fluktuacjom, jednak aż do niedawna nie była jednokierunkowym i długotrwałym procesem przeobrażeń.
Teoria przejścia demograficznego, sformułowana w połowie lat 40. XX w. przez F. Notesteina, wyjaśnia zmiany reprodukcji ludności, polegające na zastąpieniu reprodukcji tradycyjnej przez nowoczesny procesy modernizacji, które, rozwijając się między XVII i XIX w. w różnych krajach zachodniej i północnej Europy, przybrały dojrzałą postać w XX w. i stały się pożądanym modelem zmian społecznych w większości krajów świata.
Marek Okólski
