demografia
 
Encyklopedia PWN
demografia
[gr. dḗmos ‘lud’, gráphō ‘piszę’],
dyscyplina naukowa, która podejmuje badania zjawisk ludnościowych, zmierzające do wykrycia prawidłowości, którym te zjawiska podlegają.
Przedmiotem demografii jest populacja, tj. cała ludność zamieszkująca określoną jednostkę terytorialną.
Mimo dużych różnic w definiowaniu demografii, wynikających z odmienności zakresu uwzględnianych zjawisk ludnościowych, łączy je przedmiot badań: stan i zmiany w liczbie ludności (świata, państwa, regionu lub jakiejkolwiek jednostki administracyjnej czy geograficznego podziału terytorium), struktura ludnościowa według płci, wieku i niektórych cech społecznych (np. stanu cywilnego) oraz ruch naturalny (małżeństwa, rozwody, urodzenia i zgony) i ruch wędrówkowy (emigracja, imigracja, migracje wahadłowe). Niekiedy te zjawiska grupuje się, a nawet dąży do ich łącznego rozpatrywania; mówi się wówczas o badaniu reprodukcji ludności.
Szczególną cechą zjawisk ludnościowych w ujęciu demografii jest ich swoisty biologiczno-społeczny charakter i uwarunkowanie. Podstawowe z punktu widzenia reprodukcji ludności zdarzenia — urodzenia i zgony — są zdarzeniami biologicznymi, a mechanizm biologiczny jest istotą 2 zasadniczych cech strukturalnych populacji — płci i wieku; płeć i wiek charakteryzują skład demograficzny populacji, wywierają też istotny wpływ na przebieg prawie wszystkich zjawisk ludnościowych. Ostatecznie jednak zjawiska ludnościowe wynikają z zachowań ludzi; te zachowania z kolei (np. rozwody, planowanie rodziny, prokreacja, zachowania związane ze zdrowotnością, wędrówki), nazywane zachowaniami demograficznymi, podlegają splotowi uwarunkowań społecznych; bezpośrednim przejawem tego odziaływania jest wyraźne zróżnicowanie zjawisk ludnościowych ze względu na cechy społeczne populacji, np. stan cywilny, charakter miejsca zamieszkania (np. miasto albo wieś), poziom wykształcenia, wyznanie, aktywność zawodowa i zawód, zamożność; bardziej kompleksowe uwarunkowania społeczne wyrażają się w odmienności zachowań demograficznych członków określonej populacji należących do różnych kohort, np. urodzonych i żyjących w warunkach społecznych charakterystycznych dla określonego przedziału czasu (tzn. członków określonej generacji). Dwoisty, biologiczno-społeczny charakter zjawisk ludnościowych sprawia, iż badania demograficzne są często uprawiane na pograniczu różnych dyscyplin nauki.
Demografia zmierza do ustalenia prawidłowości zjawisk ludnościowych w określonych warunkach historycznych; posługuje się w tym celu metodą, której ważnymi elementami są: syntetyczne charakterystyki liczbowe, właściwe badaniom zjawisk masowych (wywodzące się ze statystyki), modele ilościowe, a także charakterystyczne dla demografii źródła danych (spisy ludności, badania reprezentacyjne, ewidencja ruchu naturalnego i wędrówkowego, powszechny rejestr ludności oraz inne źródła); właściwość tej metody, polegająca na dążeniu do wykrycia prawidłowości zjawisk ludnościowych o charakterze masowym i abstrahowaniu od towarzyszącej tym zjawiskom przypadkowości, stwarza pewne ograniczenia co do wielkości badanych populacji; w związku z tym demografia nie zajmuje się małymi populacjami ani zdarzeniami występującymi rzadko.
Chociaż prace poświęcone zagadnieniom obecnie wchodzącym w zakres demografii ogłaszano co najmniej od XVII w., nazwy „demografia” użył po raz pierwszy 1855 A. Guillard (w znaczeniu wiedzy o naturalnej i społecznej historii populacji ludzkich). Początki demografii jako odrębnej, rozumianej we współczesnym sensie dyscypliny, trudno ustalić; uczestnicy międzynarodowego kongresu higieny społecznej (1882) uznawali już demografię za dyscyplinę w pełni autonomiczną; z pewnością na przełomie XIX i XX w. liczne grono osób w różnych krajach uprawiało badania demograficzne w sposób systematyczny.
Za ojca demografii jest uważany J. Graunt; jego praca Natural and Political Observations… (1662) jest pierwszym przykładem systematycznej analizy demograficznej. E. Halley 1693 zarysował idee 2 z podstawowych dziś instrumentów analitycznych demografii (modelu ludności zastojowej oraz hipotetycznej tablicy trwania życia), jednak metoda i techniki badań demograficznych były tworzone w zasadzie w XVIII i XIX w., a najważniejszy wkład w tę dziedzinę wnieśli ówcześni statystycy i matematycy, prowadzący badania demograficzne incydentalnie (m.in. C. Achenwall, D. Bernoulli, L. Euler, W. Farr, J. Fourier, P. Laplace, A. Quetelet i S. Vauban). Na przełomie XIX i XX w. instrumentarium demografii było w zasadzie ukształtowane, m.in. dzięki pracom W. Bortkiewicza, R. Bockha, W. Lexisa i G. Sundbärga. Do rozwoju technik demografii przed II wojną światową przyczynili się szczególnie: C. Gini, L. Hersch, R. Kuczyński, G. Knibbs, A. Lotka i V. Volterra, a w okresie po II wojnie m.in.: J. Bourgeois-Pichat, A. Coale, D. Courgeau, L. Henry, N. Keyfitz, P. Leslie, A. Rogers i M. Sheps.
Refleksje teoretyczne, które wywarły decydujący wpływ na wytyczenie kierunków badań demograficznych, można odnaleźć w pracach filozofów, ekonomistów oraz myślicieli politycznych i społecznych, począwszy od XVI-wiecznego prekursora katastroficznych wizji wzrostu zaludnienia (antypopulacjonizmu) G. Botera, przez populacjonistyczne koncepcje merkantylistów i socjalistów utopijnych, a na prekursorach doktryny ludności optymalnej: H. Sidgwicku (1883) i E. Cannanie (1888) skończywszy. Ważny wkład w tę dziedzinę wnieśli: J. Bertillon, M. Condorcet, A. Dumont, J.S. Mill, G. Ortes, W. Petty, H. Spencer, R. Wallace i in. Szczególną rolę odegrało opublikowane 1741 dzieło J. Süssmilcha Die Göttliche Ordnung…, uznawane za pierwszą pracę w pełni demograficzną, o aspiracjach ogólnoteoretycznych.
Największy wpływ na rozwój myśli teoretycznej w demografii aż do połowy XX w. miała rozprawa T. Malthusa An Essay on the Principle of Population… (1798, następnie istotnie zmodyfikowana), która w skróconej wersji polskiej Prawo ludności, ukazała się 1925. Teoria Malthusa była kwintesencją poglądów antypopulacjonistycznych w demografii i źródłem 2 popularnych doktryn społecznych maltuzjanizmuneomaltuzjanizmu.
W okresie międzywojennym rozszerzył się zakres refleksjii teoretycznej w demografii przez uwzględnienie kompleksu biologicznych i społecznych uwarunkowań i konsekwencji zjawisk ludnościowych, w czym inspirującą rolę odegrały: działalność powołanej 1928 Międzynarodowej Unii Badań Ludnościowych (IUSSP) oraz inicjatywy Ligi Narodów (zwłaszcza promocja na jej forum idei ludności optymalnej). Rozwinięto wówczas studia nad optymalizacją procesów i struktur demograficznych (K. Wicksell, J. Wolf i in.), biologicznymi uwarunkowaniami płodności (R. Fisher, C. Gini, R. Pearl i in.) oraz zmianami ludnościowymi w związku z uprzemysłowieniem (A. Landry, W. Thompson i in.).
Powstanie 1945 w Paryżu Krajowego Instytutu Badań Demograficznych (INED) i podjęcie badań w ośrodkach akademickich w wielu krajach przyczyniły się do postępu badań demograficznych, zwłaszcza teoretycznych. Szczególne znaczenie ma sformułowanie 1945 przez F. Notesteina teorii demograficznego przejścia, która w krótkim czasie przyćmiła inne koncepcje, w tym teorię Malthusa, i stała się swoistym paradygmatem demografii. Duży wkład w konsolidację i ewolucję tej teorii wnieśli: D. Kirk, K. Davis, A. Coale, J.C. Chesnais i in. Do najważniejszych kierunków badawczych w tym okresie należały ponadto studia nad uwarunkowaniami płodności (płodności teorie; m.in. G. Becker, J. Caldwell, R. Easterlin, H. Leibenstein) i umieralności (G. Caselli, H. Mosley, S. Preston i in.), mobilnością przestrzenną (E. Lee, D.S. Masséy, W. Zelinsky i in.) oraz starzeniem się populacji (E. Rosset, A. Sauvy i in.). Wielki postęp w rozwoju demografii dokonał się w tym okresie m.in. w wyniku systematycznych badań historycznych (rekonstrukcji) zjawisk ludnościowych (L. Henry, M. Livi-Baci, A. Wrigley i in.).
Dla rozwoju demografii w 2. połowie XX w. duże znaczenie miał fakt, że problematyka ludnościowa urosła do rangi podstawowych problemów globalnych i stała się jedną z centralnych dziedzin aktywności ONZ oraz innych instytucji międzynarodowych, jak również rządów niektórych krajów (prognozy demograficzne, politykaludnościowa). Zaczęły regularnie ukazywać się krajowe roczniki demograficzne, a od 1948 ONZ wydaje rocznik zbiorczy. Także Międzynarodowa Unia Demograficzna, zajmująca się m.in. koordynacją prac badawczych, nasiliła promocję, koordynację i popularyzację problematyki demograficznej; zostały utworzone międzynarodowe organizacje o zasięgu regionalnym (np. Europejskie Towarzystwo Badań Ludnościowych) oraz fundacje i fundusze, systematycznie wspierające badania demograficzne; rozpoczęto systematyczne kształcenie demografów, powstało wiele podręczników akademickich. Obecnie ukazuje się kilkadziesiąt czasopism naukowych poświęconych badaniom demograficznym w tym kilkanaście o zasięgu międzynarodowym. W Polsce są publikowane „Studia Demograficzne”, a od 1968 Główny Urząd Statystyczny (GUS) regularnie wydaje „Rocznik Demograficzny”. Corocznie odbywają się liczne seminaria, a co kilka lat światowe kongresy. W Polsce systematyczne uprawianie badań demograficznych rozpoczęto w okresie międzywojennym (Rosset, E. Szturm de Sztrem, S. Szulc i in.), w dużym stopniu dzięki rozwojowi państwowej statystyki ludności; demografia jest wykładana na wielu wyższych uczelniach. W PAN od 1962 działa Komitet Nauk Demograficznych. Powstanie Komitetu stworzylo przesłanki dla konsolidacji i nasilenia badań w różnych obszarach demografii. Polscy demografowie ponadto uczestniczą (od 1974) w pracach Rządowej Rady Ludnościowej i (od 1981) Polskiego Towarzystwa Demograficznego.
Marek Okólski
Bibliografia
Demografia. Metody analizy i prognozowania, red. M. Cieślak, Warszawa 1992;
J.Z. HOLZER Demografia, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia