decyzyjne procesy
 
Encyklopedia PWN
decyzyjne procesy,
procesy psychiczne zachodzące w trakcie dokonywania wyboru.
Podstawowe elementy analizy procesu wyboru obejmują: 1) decydenta, tj. osobę, która ma podjąć decyzję (jest to najczęściej jednostka, choć czasami może to być grupa osób), 2) alternatywy wyboru, tj. opcje, między którymi jest dokonywany wybór (z wyborem ma się do czynienia wtedy, gdy istnieją co najmniej 2 możliwości, które przyjęto nazywać alternatywami), 3) konsekwencje wyboru, tj. te pozytywne i negatywne następstwa, ze względu na które porównuje się rozważane alternatywy. Przebieg procesów decyzyjnych zależy w istotny sposób od rodzaju sytuacji wyboru. Najważniejszy podział sytuacji wyboru dotyczy tego, czy konsekwencje wyboru dają się przewidzieć w sposób pewny, czy też są niepewne (w pierwszym przypadku mówi się o wyborach w warunkach pewności, a w drugim — w warunkach niepewności lub ryzyka).
Wybory w warunkach pewności. Badania nad wyborami w warunkach pewności rozpoczęto na gruncie ekonomii, gdzie przyjmowano założenie o racjonalności wyborów ludzkich (w szczególności wyborów konsumenckich). Od poł. XX w. empiryczne badania nad wyborami w warunkach pewności podjęli psychologowie, którzy sformułowali wiele prawidłowości dotyczących zdobywania i przetwarzania informacji przez decydenta, oceniania przez niego konsekwencji rozważanych alternatyw i stosowanych strategii wyboru.
Zdobywanie informacji. Zwykle zanim decydent dokona wyboru, stara się zdobyć informacje o możliwych alternatywach i ich konsekwencjach. Nie sprawdza jednak na ogół wszystkich czy choćby znacznej części dostępnych informacji (np. konsumenci poświęcają niewiele czasu badaniu rozmaitych cech nabywanych produktów: często nie sprawdzają wagi, ceny czy jakości). Jest kilka powodów niewielkiego angażowania się decydentów w poszukiwanie informacji. Jednym jest wykorzystywanie wewn. źródeł informacji — wiele informacji przechowuje się w pamięci i przywołuje, gdy trzeba podjąć decyzję. Innym powodem ograniczania liczby informacji jest fakt, że decydent dokonuje wnioskowania dotyczącego cech alternatyw, nie tyle poszukując nowych informacji, ile opierając się na wiedzy już posiadanej. Czynnikiem warunkującym są również ograniczone możliwości analityczne decydenta, który nie jest w stanie operować zbyt dużą liczbą informacji.
Ocenianie i wybór. Żeby dokonać wyboru, decydent musi ocenić alternatywy wyboru. Oceny te polegają na badaniu rozmaitych cech alternatyw. Mogą mieć one charakter bezwzględny (np. krawat X ma atrakcyjny kolor) albo porównawczy (np. kolor krawata X jest bardziej atrakcyjny niż kolor krawata Y). Psychologowie wskazują na kilka strategii dokonywania wyboru. 1) Strategia kompensacyjna — opiera się na założeniu, że niska ocena danej alternatywy wyboru ze względu na jakiś jeden aspekt może być zrównoważona przez jej zalety ze względu na inne aspekty. Niniejszą strategię wykorzystuje konsument, kiedy kupuje nie ten samochód, który mu się najbardziej podoba, ale taki, który jest mniej elegancki, niemniej jednak mieszczący się w rozsądnych granicach cenowych. Sztuka wybierania jest więc umiejętnością dokonywania porównań i kompensacji. Strategia kompensacji zakłada potrzebę (porównawczego) ocenienia różnych alternatyw ze względu na różne ich cechy (pozytywne i negatywne). Nadto wymaga oceny ważności samych tych cech. W rezultacie decydent dochodzi do pewnej ogólnej oceny każdej z alternatyw, na którą składają się oceny szczegółowe, „ważone” ich znaczeniem dla decydenta. Porównanie owych ocen ogólnych umożliwia dokonanie najbardziej optymalnego wyboru. 2) Strategia koniunkcyjna (opisana przez H. Simona, 1955) — polega na tym, że ustala się zbiór wymagań ze względu na rozmaite cechy alternatyw. Następnie sprawdza się w ustalonej kolejności, czy poszczególne alternatywy wyboru spełniają założone wymagania (jeżeli sprawdzana alternatywa nie spełni choćby jednego z nich, zostaje odrzucona). Pierwsza alternatywa, która spełni wszystkie warunki, zostaje przyjęta, a pozostałe nie są już w ogóle rozpatrywane. Stąd też strategia koniunkcyjna jest zorientowana nie tyle na wyszukanie wyboru optymalnego, ile przede wszystkim wystarczająco dobrego (satysfakcjonującego). 3) Strategia alternatywna jest zorientowana, podobnie jak strategia koniunkcyjna, na wyszukiwanie alternatywy satysfakcjonującej (w tym przypadku za satysfakcjonujący uznaje się wybór, który spełnia choć jedno z wymagań uznanych przez decydenta za ważne). Strategia ta ma sens wtedy, gdy pojawia się — zdaniem podejmującego decyzję — jakaś szczególna okazja, wyjątkowo korzystna ze względu na cenioną przez niego cechę. 4) Strategia leksykograficzna — polega na porównywaniu opcji ze względu na pierwszą, najważniejszą cechę i wyborze kilku najlepszych. Następnie porównuje się owe wybrane możliwości ze względu na drugą co do ważności cechę i znowu wybiera się najlepsze pod tym względem. Postępowanie takie trwa do momentu, w którym — przez eliminację — zostanie znaleziona opcja nie mająca konkurenta ze względu na kolejną cechę. Strategia ta wymaga od decydenta jasno określonej hierarchii ważności przyjmowanych kryteriów.
Wybory zawierające niepewność i ryzyko. Zwykle niepewność decydenta co do możliwych skutków rozważanych działań nie jest całkowita. Dysponuje on na ogół pewnymi informacjami, pozwalającymi szacować szanse (prawdopodobieństwa) różnych możliwych konsekwencji. Przyjmuje się, że wielkość ryzyka określają 2 czynniki: wielkość możliwej straty bądź zysku i prawdopodobieństwo poniesienia tej straty bądź osiągnięcia zysku. Oznacza to, że w sytuacji wyboru w warunkach ryzyka decydent musi ocenić obie rzeczy: wartość (wielkość) przewidywanych konsekwencji podejmowanych działań oraz szanse zaistnienia owych konsekwencji.
Wśród badaczy, którzy zajmowali się omawianą problematyką, znajdują się wybitni uczeni, jak: B. Pascal, D. Bernoulli, J. von Neumann czy O. Morgenstern. Do rozwoju studiów nad wyborami w warunkach ryzyka w 2. poł. XX w. przyczynili się w dużej mierze psychologowie. Zainicjował je W. Edwards, który badał preferencje ludzi dla określonego poziomu ryzyka. W następnych latach wykazano, że chociaż stosunek jednostki do ryzyka jest w dużym stopniu kwestią indywidualnego upodobania, to jednak istnieją tu pewne powszechne prawidłowości. Ludzie na ogół inaczej zachowują się wobec możliwej straty, a inaczej wobec możliwego zysku: gdy chodzi o zyski, raczej unikają ryzyka (np. większość ludzi woli otrzymać 50 zł na pewno niż wziąć udział w loterii, w której wygrywa się 100 zł, kiedy po rzuceniu monetą uzyska się orła, albo nie wygrywa się nic, kiedy po rzuceniu monetą uzyska się reszkę). Jeśli chodzi o straty, ludzie raczej preferują ryzyko (np. większość ludzi woli wziąć udział w loterii, w której traci się 100 zł, kiedy po rzuceniu monetą uzyska się orła, albo nie traci się nic, kiedy po rzuceniu monetą uzyska się reszkę, niż zgodzić się na stratę mniejszą, ale nieuniknioną — np. zapłacić 50 zł). Zgodnie z tzw. teorią perspektywy, oprac. przez psychologów, ludzie mogą zmieniać swój stosunek do ryzyka w zależności od tego, jak pewna sytuacja zostanie przez nich zinterpretowana, w szczególności czy będzie zinterpretowana z perspektywy zysku czy straty.
Choć stosunek do ryzyka jest kwestią indywidualnego upodobania, to można sformułować pewne dyrektywy dotyczące racjonalności akceptacji bądź odrzucania ryzyka. Wyrażają się one m.in. w błędach związanych z oceną szans, do których się zalicza: 1) błąd ignorowania prawdopodobieństwa — popełnia go osoba, która angażuje się w przedsięwzięcie tylko dlatego, że dostrzega atrakcyjny cel, ale zupełnie pomija informacje o szansach jego osiągnięcia (nie respektuje ona racjonalnego postulatu, że przy decyzjach w warunkach ryzyka zyski i straty powinny być ważone przez prawdopodobieństwa ich wystąpienia); 2) błąd myślenia życzeniowego — popełnia go osoba, która dopasowuje przekonania do swoich pragnień (powszechna jest bowiem skłonność do zawyżania szans, gdy chodzi o zajście zdarzenia dla nas pozytywnego, tzn. pożądanego, i ich zaniżania, gdy chodzi o zajście zdarzenia negatywnego, tzn. niepożądanego). Do najbardziej zasłużonych badaczy p.d. należą A. Tversky i D. Kahneman, którzy w latach 70. zainicjowali serię badań nad rozmaitymi skłonnościami psychol. ludzi w ocenianiu szans i ryzyka.
Tadeusz Tyszka
Bibliografia
J. Kozielecki Psychologiczna teoria decyzji, Warszawa 1975;
T. Tyszka Analiza decyzyjna i psychologia decyzji, Warszawa 1986;
Psychologia ogólna, t. 1 Percepcja, myślenie, decyzje, red. T. Tomaszewski, Warszawa 1992;
T. Tyszka Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, Gdańsk 1999.
H.A. Simon A Behavioral Model of Rational Choice, „Quarterly Journal of Economics” 1955 fasc. 69;
W. Edwards Behavioral Decision Theory, „Annual Review of Psychology” 1961 fasc. 12;
A. Tversky, D. Kahneman The Framing of Decisions and the Psychology of Choice, „Science” 1981 fasc. 211.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia