czytelnictwo
 
Encyklopedia PWN
czytelnictwo:
1) Czytanie książek i prasy jako zjawisko społeczne.
2) Proces społ. komunikacji, polegający na przyswajaniu przez czytelników piśmienniczego dorobku kulturalnego.
3) Zespół uwarunkowanych czynnikami społ. i psychofiz. zjawisk i procesów związanych ze stosunkiem czytelników do książek i prasy, korzystaniem z nich i oddziaływaniem lektury na odbiorców; książka w stopniu większym niż inne środki przekazu zapewnia bezpośredni kontakt z dziełem autora i swobodę wyboru treści, cechuje ją duża pojemność informacyjna, służy jako trwały środek zachowania ciągłości tradycji kult., jest podstawowym narzędziem ustawicznego kształcenia się. Różnorodne przejawy stosunku czytelnika do książek i prasy można ująć w kategorii kultury czytelniczej pojmowanej jako składnik osobowości. Kultura czytelnicza jednostki to system dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych oraz zachowań czytelniczych, umożliwiających człowiekowi skuteczne wykorzystywanie przekazów piśmienniczych w procesie samorealizacji. Siłą napędową zachowań czytelniczych są dyspozycje motywacyjne: przekonanie o wartości uprawiania lektury, potrzeba czytania, zamiłowanie do czytania, zainteresowania i motywy czytania. Uprawianie lektury bądź określone wybory czytelnicze mogą stanowić dla czytelnika wartość uznawaną lub odczuwaną. Wartość uznawana jest weryfikowana na podstawie obiektywnych kryteriów przyjętych w danym środowisku. Źródłem wartości odczuwanej są indywidualne, wewn. potrzeby czytelnika. Z przekonania o wartości uprawiania lektury rodzi się potrzeba czytania, granicząca czasem z zamiłowaniem. Zainteresowania czytelnicze to względnie stała skłonność do czytania określonego typu tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatunek lit., autora, epokę i ideologię przedstawioną w dziele. Rozwój zainteresowań czytelniczych odbywa się pod wpływem dojrzewania psychofiz. i edukacji, w indywidualnych przypadkach może być przyspieszony lub opóźniony. Motywy czytania to: nastawienia czytelnika, oczekiwanie na zaspokojenie za pomocą lektury określonych potrzeb, wyrażające się w poszukiwaniu w tekstach określonych wątków, typów bohaterów, konfliktów, sytuacji, informacji. Przekonanie o wartości uprawiania lektury, potrzeba czytania i zamiłowanie do niego wyrażają się w różnych przejawach aktywności czytelniczej; zainteresowania czytelnicze i motywy czytania wpływają na wybory i preferencje czytelnicze oraz na recepcję, czyli odbiór czytanych tekstów, przy czym o recepcji decydują gł. motywy czytania: czytelnicy zwracają większą uwagę na partie tekstu odpowiadające ich oczekiwaniom, natomiast mogą traktować powierzchownie lub eliminować treści rozmijające się z ich nastawieniami.
Ważnym komponentem kultury czytelniczej jednostki są dyspozycje instrumentalne — wiedza i umiejętności czytelnicze (zw. też kwalifikacjami czy kompetencjami czytelniczymi lub przygotowaniem czytelniczym), do których należą: umiejętność korzystania z instytucji udostępniających dokumenty piśmiennicze (bibliotek, księgarń, archiwów, ośrodków informacji), umiejętność posługiwania się źródłami informacji o dokumentach (katalogami, kartotekami, bibliografiami — również zautomatyzowanymi), umiejętność przeprowadzania kwerend bibliograficznych, stosowania różnych technik czytania, szybkiego odnajdowania informacji w książkach i czasopismach na podstawie znajomości struktury układu ich treści, umiejętność trafnego, kryt. odbioru różnego rodzaju tekstów, odczytania dzieła lit. w kategoriach artyst., gotowość przyjęcia nowych (awangardowych) zjawisk literackich. Trafność odbioru literatury niebeletrystycznej polega na rozumieniu zawartych w tekście informacji, twierdzeń i teorii. W przypadku literatury pięknej, potencjalnie cechującej się wieloznacznością, czytelnik ma pewną swobodę interpretacji, nie wykraczającą jednak poza gł. funkcję dzieła wyznaczoną przez autora. O poziomie odbioru lektury decyduje erudycja czytelnika i zasób jego doświadczeń życiowych, przede wszystkim zaś kompetencje nauk.: znajomość historii i teorii literatury, umiejętność analizy dzieła lit., a także zakres wcześniejszej lektury dzieł lit. dawnych i współczesnych. Kompetencje czytelnicze umożliwiają sprawny przebieg zachowań czytelniczych: poszukiwania i wyboru lektury, a zwłaszcza procesów jej recepcji.
Wskaźnikami aktywności czytelniczej są: częstotliwość czytania, czas poświęcony lekturze, stopień ważności lektury w stosunku do innych form aktywności, liczba książek przeczytanych w określonym czasie, liczba czytanych czasopism, wykorzystywanie różnych źródeł dostępu do książek i prasy. A. Kłoskowska wyróżnia 4 typy preferencji czytelniczych: typ elementarny reprezentują czytelnicy gł. lektur z zakresu szkoły podstawowej, książek dla dzieci i młodzieży, typ popularny — czytelnicy masowej produkcji wydawniczej o charakterze rozrywkowym, typ klasyczny — czytelnicy klasyki, łatwej w odbiorze powieści współcz., biografii, reportażu, książki popularnonaukowej, typ elitarny — czytelnicy literatury awangardowej, poezji, dramatu, eseistyki. Ważną umiejętnością jest nawyk śledzenia nowości wydawniczych i świadomy dobór lektury, pomagającej pełnić aktualne funkcje życiowe, pobudzającej rozwój intelektualny. Procesy recepcji mogą obejmować różne formy reakcji na czytany tekst: intelektualną, emocjonalną, kształtowanie się postaw oraz działanie. Podstawowym procesem recepcji lektury jest interpretacja dzieła, która prowadzi do rozumienia jego warstwy językowo-znaczeniowej, rzeczywistości przedstawionej w dziele, jego konstrukcji i zawartych w nim idei. Czytelnik konfrontuje świat przedstawiony w dziele lit. ze znaną mu rzeczywistością, wzbogaca dzieło własnymi wyobrażeniami, uczuciami i refleksjami. W wyniku interpretacji dzieła w świadomości odbiorcy powstaje jego odbicie, czyli (wg R. Ingardena) konkretyzacja dzieła. Rezultaty recepcji literatury wyrażają się w zapamiętywaniu jej treści oraz w funkcjach, które może ona pełnić w zaspokajaniu różnych potrzeb człowieka, w rozwoju jego osobowości i w twórczym działaniu, sprzyjając tym samym samorealizacji jednostki. Lektura może oddziaływać na czytelnika w sferze intelektu, pełniąc funkcję informacyjną, kształcącą, światopoglądową; oddziałując w sferze uczuć, może pełnić funkcję estetyczną, emocjonalną, kompensacyjną, identyfikacyjną, partycypacyjną, prestiżową, terapeutyczną, relaksową, ewazyjną (pomoc w ucieczce od rzeczywistości); może też inspirować postępowania czytelnika wg pewnych wzorców etycznych, umożliwiać twórcze działanie na różnych polach, pomagać w rozwiązywaniu praktycznych zadań życiowych. Kultura czytelnicza jako zjawisko społ. oznacza ogół procesów związanych z wytwarzaniem, rozpowszechnianiem i konsumpcją książek i prasy w społeczeństwie. Jej zasadniczym elementem jest publiczność czytelnicza, czyli ogół czytelników, zróżnicowany m.in. pod względem preferencji czytelniczych charakterystycznych dla grup o określonym poziomie wykształcenia, płci, wieku, zawodu itp.
Przez tysiąclecia książka rękopiśmienna była dostępna tylko dla nielicznych — ludzi wykształconych i zamożnych. W Egipcie i Mezopotamii służyła sprawowaniu władzy, praktykowaniu kultu rel. i rozwojowi nauki. Publiczność czytająca wytworzyła się już w helleńskiej Grecji — stanowili ją uczeni, kupcy, inteligencja zawodowa, młodzież szkół średnich i akademickich, rapsodowie. Rzymianie zamiłowanie do ksiąg przejęli od Greków. U schyłku republiki i w czasach cesarstwa czytali nie tylko przedstawiciele warstw zamożnych, lecz także wykształceni niewolnicy i wyzwoleńcy. Szacuje się, że w okresie rozkwitu kult. w Rzymie i w prowincjach publiczność czytająca liczyła 10 tys. osób. Patronat nad książką po upadku cesarstwa rzymskiego przejął Kościół. W Europie we wczesnym średniowieczu warstwa ludzi umiejących czytać w języku łac., jedynym, w którym powstawały księgi, była nieliczna; oprócz kleru byli to członkowie rodzin panujących i niektórych rodów rycerskich. Dalsze poszerzanie się kręgów ludzi czytających było uwarunkowane rozwojem szkolnictwa, powstaniem uniwersytetów, a od XIII w. literatury świeckiej w językach narodowych. Odbiorcami książki stali się przedstawiciele rycerstwa, patrycjatu miejskiego, rzemieślników, młodzież uniwersytecka i uczniowie szkół kościelnych.
Czytelnictwo w Polsce. Pierwsi odbiorcy ksiąg, gł. rel., pojawili się w X–XI w. Wraz z powstaniem uniw. w Krakowie (1364) zwiększyło się zainteresowanie nauk. książką świecką. Momentem przełomowym w rozwoju kultury czytelniczej był wynalazek druku (ok. 1445; drukarstwo) i zastosowanie do produkcji książki papieru, co umożliwiło obniżenie ceny książki i zwielokrotnienie liczby egzemplarzy. Renesansowa książka drukowana zyskiwała odbiorców w szerszych kręgach społ. i terytorialnych. W 2. poł. XVI w. w Krakowie patrycjat był piśmienny w 80%, plebs — w 1,5%, kobiet umiejących czytać było trzykrotnie mniej niż mężczyzn. Najpopularniejsza była literatura rel., polemiczne druki reformacyjne, opowieści, romanse rycerskie, zbiory anegdot, poradniki praktyczne, kalendarze, przepowiednie, literatura sowizdrzalska. Ustawiczne wojny i rozprzężenie społ. w XVII w. wywarły niekorzystny wpływ na losy książki w Polsce. Obniżył się poziom księgozbiorów mieszczańskich i szlacheckich. Na ten wiek przypadły początki prasy w Polsce. Oświecenie przyniosło wzrost zainteresowania książką nauk. i czasopismami. Rozwijało się cz. litereratury pięknej, gł. powieści, wśród kobiet z wyższych sfer — romansów fr. i wł. w oryginale lub w tłumaczeniu. Najszerszy zasięg miała literatura popularna, zwłaszcza w mniej wykształconych, uboższych kręgach społeczeństwa. W 2. poł. XIX w. cz. zdecydowanie rozszerzało się pod wpływem demokratyzacji oświaty, która towarzyszyła rozwojowi gospodarki kapitalist.; sprzyjała temu mechanizacja drukarstwa, rozwój prasy, rozkwit handlu księgarskiego, powstawanie wypożyczalni płatnych i bezpłatnych, działalność pol. towarzystw oświat.; jednocześnie 1897 w Królestwie Pol. analfabeci stanowili 69,5% mieszkańców. Oprócz odbiorców literatury elitarnej pojawili się czytelnicy ze środowiska proletariackiego i wiejskiego — czytelnicy tanich wydawnictw popularnonauk. i przeróbek literatury klas., tzw. książek dla ludu, zeszytowych powieści sensacyjnych i literatury jarmarczno-odpustowej; rozwinęła się literatura adresowana do młodego czytelnika. W II Rzeczypospolitej ok. 1/3 mieszkańców po I wojnie świat. i ok. 1/5 przed II wojną stanowili analfabeci. W 1931 czytelnicy gazet stanowili 10% ogółu ludności, a czytający w ciągu roku przynajmniej 4–6 książek — 3,3% (ok. 7% dorosłych). Dominowało zainteresowanie klasyką i powieścią współcz., także literaturą popularną.
Po II wojnie świat. rozwój cz. był związany z upowszechnieniem oświaty i ekspansją środków masowego przekazu. W latach 80. XX w. książka na świecie uległa umasowieniu, aczkolwiek w krajach rozwijających się czytający są elitą wobec dużych rozmiarów analfabetyzmu. W krajach rozwiniętych analfabeci stanowią 0–2% ludności, ale do publiczności czytającej należą nie wszyscy umiejący czytać. Z międzynar. badań prowadzonych w latach 70. wynika, że w krajach tych przynajmniej 1 książkę w roku przeczytało 40–80% ludności powyżej 15.–16. roku życia. Aktywni czytelnicy stanowili kilkanaście procent ludności. Wśród umiejących czytać występuje zjawisko analfabetyzmu funkcjonalnego, czyli niemożności rozumienia prostych tekstów drukowanych, m.in.: książek beletrystycznych, instrukcji, druków urzędowych, formularzy. Z badań Z. Kwiecińskiego u schyłku lat 80. wynika, że 40% pol. społeczeństwa miało poważne kłopoty z rozumieniem prostych tekstów. Badania międzynar. (1993) wykazały, że 17% uczniów pierwszych klas szkół ponadpodstawowych w mieście i 22% na wsi to funkcjonalni analfabeci. Badania Inst. Książki i Czytelnictwa, prowadzone od 1972 wśród osób w wieku 15–16 lat i więcej, wykazują stopniowe zmniejszanie się społ. zasięgu książki, szczególnie na wsi. W 1972 przeczytanie przynajmniej 1 książki w roku deklarowało 60% badanych, 1985 — 59%, 1994 — 56%, 1998 — 48%. W 1992 czytelnicy stanowili wyjątkowo aż 71% społeczeństwa, co można tłumaczyć bogatą ofertą literatury popularnej, wcześniej reglamentowanej. Czytających książki w miarę systematycznie (7 i więcej tytułów rocznie) było od 42% (1992) do 22% (1998). Wśród właścicieli biblioteczek domowych (1992) 79% badanych miało przynajmniej 11 książek, 20% — powyżej 200 tomów, przeważały księgozbiory małe (11–50 tomów). Przynajmniej 1 książkę w roku kupiło 56% respondentów, w tym 12 książek — 13%. Z bibliotek korzystało od 30% badanych (1992) do 40% (1996).
Podstawową bazą cz. powszechnego są publiczne biblioteki; korzystanie z nich deklarowało ok. 25% badanych. Czytelnikami książek są przeważnie ludzie stosunkowo młodzi, ze średnim i wyższym wykształceniem, pracownicy umysłowi, mieszkańcy miast i znajdujący się we względnie dobrej sytuacji materialnej. Na preferencje czytelnicze do pewnego stopnia ma wpływ rynek wydawniczy. W 1972 czytelnicy najczęściej wybierali prozę pol. — dawną i współcz., utrzymaną w poetyce realizmu XIX-wiecznego, 1985 — pol. popularną literaturę współcz. o tematyce obyczajowej lub hist., powieść kryminalną. W 1992 największym powodzeniem cieszyły się serie wydawnictwa Harlequin, powieści sensacyjno-kryminalne, literatura faktu (zwłaszcza biografistyka). W ciągu następnych 6 lat zmniejszył się zasięg oddziaływania literatury pięknej z 70% czytających ją do 56%. Na popularności zyskała fantastyka, literatura fachowa i encyklopedyczno-poradnikowa, lektury szkolne, eseistyka, publicystyka, literatura paranauk. (np. E. Däniken). Popularność pisarzy wyznacza przede wszystkim kanon lektur szkolnych. Od wielu lat 1. miejsce zajmuje H. Sienkiewicz, poczytnością cieszą się również: S. Żeromski, B. Prus, I.J. Kraszewski, A. Mickiewicz, E. Orzeszkowa, M. Rodziewiczówna, K. Siesicka, K. Bunsch, S. Fleszarowa-Muskat; z pisarzy obcych w latach 70.–80. — E. Hemingway, A. Dumas, K. May; w latach 90. — U. Eco, F. Forsyth, R. Ludlum, A. Sołżenicyn, M. Sandemo, D. Steel, J.R.R. Tolkien, W. Wharton, Jan Paweł II (Przekroczyć próg nadziei).
Cz. prasy ma większy zasięg niż cz. książek. W 1972–92 gazety czytało ok. 90% dorosłego społeczeństwa, czasopisma — ok. 70%. Najbardziej poczytne były dzienniki regionalne, magazyny ilustrowane, szczególnie pisma kobiece. Kolejne miejsca zajęły czasopisma społ.-kult. i polit., rozrywkowe i młodzieżowe. W 1995 wg badań Ośr. Badań Prasoznawczych Uniw. Jagiellońskiego z gazet najpoczytniejsze były: „Gazeta Wyborcza” (20% zasięgu), „Super Express” (5,7%), „Rzeczpospolita” (5,3%), z czasopism (11%–6% zasięgu): „Pani Domu”, „Poradnik Domowy”, „Tina”, „Naj”, „Przyjaciółka”, „Życie na Gorąco”, „Wprost”, „Claudia”, „Polityka”, „Tele-Tydzień”.
Badania cz. rozpoczęto w latach 70. XIX w. na gruncie praktyki oświat. i bibliotekarskiej. W 1. poł. XX w. największe znaczenie miały prace N. Rubakina, reprezentującego psychol. nurt badań cz., a także badania W. Hofmanna, twórcy nurtu pedag.-socjol., założyciela Inst. Czytelnictwa i Piśmiennictwa w Lipsku; tzw. szkoła amer. zajmowała się gł. psychofiz. procesem czytania i dojrzałością czytelniczą (m.in. W.S. Gray — twórca Katedry Badań nad Czytelnictwem na uniwersytecie w Chicago). Po II wojnie świat. zakrojone na szeroką skalę badania cz. prowadziło wiele wyspecjalizowanych ośrodków, np. uniw. w Chicago i uniw. w Bordeaux, Inst. Badania Rynku Księgarskiego w Gütersloh (Niemcy), Inst. Gallupa (USA), Międzynar. Inst. Literatury dla Młodzieży i Badań Czytelnictwa w Wiedniu, Biblioteka ZSRR im. W. Lenina w Moskwie (ob. Ros. Biblioteka Państw.), biblioteki nar., inne biblioteki nauk., stowarzyszenia wydawców, księgarzy, bibliotekarzy.
W Polsce pierwsze próby badań cz. w latach 70. i 80. XIX w. wiążą się z pracą działaczy oświat. i bibliotekarzy. Najczęściej wykorzystywano dokumentację biblioteczną i ankiety ogłaszane w prasie (Z. Prażmowski, S. Michalski, H. Radlińska, K. Krzeczkowski). Szczególne zainteresowanie skupiało się na cz. ludu (A. Potocki, Z. Wasilewski, M. Brzeziński), podjęto też badania nad historią cz. oraz cz. dzieci i młodzieży. W 20-leciu międzywojennym wielką rolę w inspirowaniu wielokierunkowych badań odegrała Radlińska; zasłużyli się też m.in.: Z. Hryniewicz, M. Ziomek, J. Zaremba-Gusińska, I. Drozdowicz-Jurgielewiczowa, J. Wuttkowa, J. Kuchta. W PRL pierwsze prace badawcze pod kierunkiem A. Mikuckiej podjął Czytelnik (1945–50). Największy dorobek ma Inst. Książki i Czytelnictwa Biblioteki Nar. (zał. 1955; m.in.: J. Kołodziejska — od 1968 kierownik, J. Ankudowicz, K. Kraśniewska, S. Siekierski, J. Kostecki, G. Straus, K. Wolff). Przedmiotem zainteresowania tego Instytutu jest cz. jako proces społ.: zasięg książki w skali całego społeczeństwa i w poszczególnych grupach ludności, intensywność czytania, preferencje czytelnicze oraz recepcja wybranych działów piśmiennictwa w różnych środowiskach. Badaniami cz. zajmowały się również: Ośr. Badań Prasoznawczych w Krakowie (cz. prasy), IBL PAN (socjologia literatury i kultura lit.), Zakład Socjologii Kultury Uniw. Łódzkiego (Kłoskowska, B. Sułkowski), Zakład Literatury i Czytelnictwa Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego (T. Parnowski, A. Przecławska, J. Papuzińska), Inst. Pedagogiki UAM (M. Walentynowicz), Inst. Bibliotekoznawstwa Uniw. Wrocławskiego (gł. historia cz.; K. Głombiowski, K. Maleczyńska, K. Migoń) i wiele innych uczelni, instytucji, bibliotek. Po 1989 nastąpiło zahamowanie badań cz., zwłaszcza współczesnego. Jedynie Inst. Książki i Czytelnictwa od 1992 systematycznie, co 2 lata, bada zasięg cz. w społeczeństwie pol. (Straus, Wolff) i od 1989 wydaje zbiory rozpraw z historii cz. w serii «Z Dziejów Kultury Czytelniczej w Polsce», pod redakcją Kosteckiego. Cz. jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin nauk.: psychologii, socjologii, pedagogiki, nauki o literaturze, księgoznawstwa, bibliotekoznawstwa, kulturoznawstwa, nauki o komunikacji społ., językoznawstwa, prasoznawstwa, naukoznawstwa, medycyny, historii. Większość prac badawczych ma charakter interdyscyplinarny, zarówno co do przedmiotu badań, jak i doboru metod badawczych. Wykaz prac poświęconych cz. publikuje rocznik „Polska Bibliografia Bibliologiczna” (od 1969, 1937–68 pt. „Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce”), wyd. przez Bibliotekę Narodową.
Jadwiga Andrzejewska
Bibliografia
B. Bieńkowska, H. Chamerska Zarys dziejów książki, Warszawa 1987;
J. Andrzejewska Kultura czytelnicza jednostki jako program edukacji czytelniczej i przedmiot badań, „Studia o Książce” 1989 t. 18;
J. Wojciechowski Czytelnictwo, wyd. 4, Kraków 1994;
J. Kołodziejska Czytelnictwo w świecie, „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej” 1995;
G. Straus, K. Wolff Zainteresowanie książką w społeczeństwie polskim w 1996 roku, Warszawa 1998;
G. Straus Czytelnictwo dorosłych Polaków, „Polonistyka” 1999 nr 9.
Lesen — ein Handbuch, Hamburg 1973;
Buch und Lesen international, Gütersloh 1981.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia