czwartorzęd
 
Encyklopedia PWN
czwartorzęd,
najmłodszy okres kenozoiku, będący ostatnim okresem geologicznym historii Ziemi, który rozpoczął się ok. 1,8 mln lat temu (wedługinnych poglądów ok. 2,5 mln lat temu) i trwa do dziś.
Dzieli się na 2 epoki: wczesną, plejstocen (dawniej zwany dyluwium, potocznie epoką lodowcową) i późną, holocen (dawniej zwany aluwium, potocznie epoką polodowcową), obejmującą ostatnie 11 tysięcy lat. W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom, kilka wielkich fal ochłodzeń (glacjał) i ociepleń (interglacjał) objęło glob ziemski; w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynentalne w północnej i środkowej Europie, zachodniej Syberii, Ameryce Północnej, Grenlandii i archipelagach arktycznych, a prawdopodobnie także na niektórych fragmentach mórz szelfowych w strefie polarnej (m.in. Morze Barentsa). Na półkuli południowej lodowce rozwijały się m.in. na Ziemi Ognistej, w pampasach Argentyny, na Tasmanii, nowozelandzkiej Wyspie Południowej i in. wyspach południowych części Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Indyjskiego. Na Antarktydzie wielka pokrywa lodowa sięgała kilkaset km dalej ku północy niż obecnie. W strefie międzyzwrotnikowej równocześnie ze zlodowaceniami występowały okresy wzmożonych opadów (okresy pluwialne), a pustynie pokrywały się roślinnością stepową i rozwijała się na nich sieć rzeczna, której ślady przetrwały do dziś w postaci suchych dolin.
Flora i fauna. Świat roślinny wczesnego czwartorzędu był bardzo podobny do obecnego; gatunków obcych współczesnej florze było w nim niewiele; istniały jedynie w starszym plejstocenie, głównie w okresach międzylodowcowych, gdy zamiast tundry glacjalnej, charakterystycznej dla okresów zlodowaceń, występowała bogata roślinność leśna, bagienna i wodna (m.in. Brasenia purpurea). Tundrę glacjalną cechowały karłowate wierzby, brzoza karłowata (Betula nana) i polarna (Betula polaris), dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), zawciąg Iversena (Armeria iverseni) oraz wiele innych roślin wysokogórskich, północnych i stepowych. W czwartorzędzie zaczął się kształtować ostatecznie dzisiejszy świat zwierzęcy; zmiany klimatyczne spowodowały wyginięcie niektórych gatunków, np. nosorożca w Ameryce, dinoterium w Eurazji; znacznie zmniejszył się zasięg form ciepłolubnych, a pojawiły się zimnolubne, które z końcem plejstocenu bądź wyginęły (np. mamut, nosorożec włochaty), bądź utrzymały się na niewielkich areałach (np. renifer); znacznie rozprzestrzeniły gatunki strefy umiarkowanej (np. tur, żubr, jeleń); najważniejszym faktem było pojawienie się człowieka.
Przekształcenie środowiska przyrodniczego. Okres czwartorzędu wywarł ogromny wpływ na obecny układ stosunków geograficznych panujących na powierzchni Ziemi: zdecydował o współczesnym ukształtowaniu zarysów mórz i ich stref przybrzeżnych (w holocenie powstało np. Morze Bałtyckie), o rzeźbie lądów oraz składzie górnej warstwy gruntów i gleb. W nim tkwią również przyczyny poważnego zubożenia flory i fauny, zmian zasięgów wielu gatunków zwierząt i roślin. Czwartorzęd, w którym odbywał się końcowy etap orogenezy alpejskiej charakteryzuje względny spokój tektoniczny. Powstały jeszcze nowe deformacje w Archipelagu Sundajskim i w południowo-wschodniej Azji; nadal ruchome są wielkie uskoki wzdłuż zachodnich wybrzeży obu Ameryk. Na wielu spękaniach związanych z orogenezą alpejską utworzyły się liczne wulkany (niektóre z nich są czynne do dziś). Poza strefą alpejską stare bloki kontynentalne są objęte ruchami wypiętrzającymi i obniżającymi. Na obszarach silnie obciążonych przez wielkie pokrywy lodowe po ich stopieniu zaznacza się powolne izostatyczne podnoszenie lądu (np. Skandynawia, północna część Ameryki Północnej, archipelagi arktyczne).
Skały. Osady czwartorzędowe wyściełają dna wszystkich mórz i oceanów oraz występują powszechnie na całej powierzchni lądów, pokrywając wychodnie skał starszych; na nizinach i w wielkich kotlinach miąższość tych osadów wynosi średnio 100–200 m, wyjątkowo (na Nizinie Chińskiej, u podnóża Himalajów, w Kotlinie Panońskiej i in.) osiąga kilkaset metrów, a nawet dochodzi do 1000 m. Osady czwartorzędowe powstały w wyniku działania lodowców, rzek, morza i wiatru, a także wulkanów oraz organizmów żywych; są to głównie: gliny zwałowe, piaski, żwiry, iły warwowe; pokrywają one ok. 80% powierzchni Polski. W osadach czwartorzędu występują powszechnie eksploatowane i najłatwiej dostępne poziomy wodonośne. Osady te stanowią przeważającą część gruntów wykorzystywanych do celów rolniczych oraz jako podłoże budowlane, a więc dobra znajomość osadów czwartorzędu i najmłodszej historii geologicznej terenu jest niezbędna we wszelkiego rodzaju pracach budowlanych i w planowaniu przestrzennym, a także w działaniach na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia