czasopisma naukowe

czasopisma naukowe,

czasopisma poświęcone utrwalaniu i upowszechnianiu wyników badań nauk., dostarczaniu informacji o rozwoju i postępach nauki we wszystkich jej dziedzinach, wydawane w zasadzie przez instytucje nauk. i przeznaczone przede wszystkim dla środowisk naukowych.

Według określenia UNESCO cz.n. „jest formalnym, publicznym i uporządkowanym sposobem porozumiewania się ludzi nauki”. Formalnym, bo tylko artykuły (komunikaty) ogłoszone w cz.n. mogą być identyfikowane i cytowane, publicznym, bo każdy może zgłosić swój artykuł do wydrukowania i zaprenumerować cz.n., uporządkowanym, bo przyjęcia do druku artykułu lub odrzucenia go dokonuje zespół nauk. na podstawie oceny (recenzji) wartości nauk. artykułu.

Według teorii dokumentacji i informacji nauk. rozróżnia się 2 gł. rodzaje cz.n.: tzw. czasopisma prymarne, dostarczające nowych (prymarnych), pierwszych informacji nauk. i poświęconych utrwalaniu i rozpowszechnianiu oryginalnych wyników badań nauk., oraz tzw. czasopisma pochodne, przeglądowe (ang. abstract journals) i dokumentacyjne (ang. documentation journals), informujące o zawartości treściowej czasopism prymarnych, zawierające rejestrację ich zawartości i odnotowaną bibliografię.

Prymarne cz.n. spełniają 3 podstawowe funkcje: są gł. publicznym środkiem bieżącego ogłaszania nowych osiągnięć, odkryć i informacji (komunikatów) nauk.; stanowią ich rejestrację, wyraz ich uznania przez świat nauki (recenzje, potwierdzenia, archiwum dokonań w nauce); pomagają w ustalaniu pierwszeństwa udziału uczonego w rozwoju danej nauki; stanowią narzędzie komunikowania się ludzi nauki i źródło informacji o stanie i rozwoju życia naukowego.

Pochodne cz.n. spełniają przede wszystkim funkcję informacji o zawartości prymarnych cz.n. i wtórnych przejawach działalności naukowej. Ich podstawową funkcją jest umożliwienie szybkiego przeglądu bieżącej twórczości nauk. w zakresie problematyki objętej tematyką danego czasopisma.

Przeglądowe cz.n. zawierają w zwięzłej i rzeczowej formie streszczenia i wyciągi (tzw. abstrakty, analizy dokumentacyjne) z materiałów publikowanych w czasopismach prymarnych danej dyscypliny lub dziedziny nauki.

Dokumentacyjne (bibliograficzne) cz.n. ograniczają się do rejestrowania treści prymarnych cz.n. i aktualnie wydawanych książek z danej dziedziny nauki lub podają ich odnotowaną bibliografię.

Amplituda częstotliwości ukazywania się cz.n. jest bardzo duża: od roczników przez kwartalniki i miesięczniki do tygodników. Zależy to od typu dyscypliny nauk., możliwości poligrafii i in. środków przekazu. Z większą częstotliwością ukazują się prymarne i pochodne cz.n. w tych dyscyplinach nauk., w których zachodzą szybkie zmiany i kumulują się wyniki, rzutujące na stan tych dyscyplin i problematykę podejmowanych w nich badań, np. cz.n. z zakresu nauk mat.-przyr. „Nature”, czy „Science”, ukazują się obecnie co tydzień, także przez Internet.

Proces powstawania i rozwoju cz.n. rozpoczął się w 2. poł. XVII w., stając się jedną z charakterystycznych innowacji rewolucji naukowo-technicznej i stanowiąc, po szczególnie ożywionej i rozwiniętej w XVI i XVII w. osobistej korespondencji uczonych, nowatorską próbę rozwiązania narastającego i stale aktualnego problemu szybkiej informacji naukowej. Życie nauk. koncentrowało się wówczas w nowo powstających akademiach nauk i towarzystwach naukowych. Liczba tych akademii wzrastała w szybkim tempie, co rodziło potrzebę możliwie szybkiej wymiany poglądów oraz informacji o pracach uczonych. Temu celowi miały służyć „uczone czasopisma”. Zainicjowały je „Gesta Lynceorum” — sprawozdania z prac rzym. Accademia dei Lincei (Akademia Rysiów) i „Sagi di Naturali Esperience” — zestawienia prac florenckiej Accademia del Cimento. Pierwszymi jednak cz.n., ukazującymi się periodycznie przez dłuższy czas były: tyg. „Journal de Savants”, który 1724 stał się miesięcznikiem oraz mies. „Philosophical Transactions of Royal Society”. W 1682–1779 wychodził w Lipsku mies. „Acta Eruditorum”, zastąpiony później przez cz.n. niemieckich uniwersytetów i akademii nauk. Za ich przykładem akademie i uniwersytety, a także prywatni wydawcy w innych eur. krajach przystąpili do wydawania cz.n.

Pierwsze cz.n. miały w encyklopedyczny sposób informować o aktualnych problemach, dyskusjach, nowościach i odkryciach w zakresie wąsko (ang. i fr. science) lub szeroko (niem., wł., skand. Wissenschaft) pojmowanej nauki. Pierwszym przeglądowym cz.n. był londyński mies. „Philosophical Magazine and Journal of Science”, wyd. od 1798, i amer. „American Journal of Science”, wyd. w New Haven od 1818. W Polsce prekursorami takich czasopism były „Warschauer Bibliotek”, „Acta Litteraria” (1756–63) i „Magazyn Warszawski” (1784–85) P. Świtkowskiego. Prawdziwe jednak cz.n. we współcz. tego słowa znaczeniu pojawiły się wraz z pierwszymi pol. towarzystwami naukowymi, zwłaszcza Warszawskim Tow. Przyjaciół Nauk, i zreorganizowanym Uniwersytetem Wileńskim. Dalszy ilościowy i jakościowy rozwój cz.n. jest związany z gwałtownym wzrostem liczby różnego rodzaju instytucji nauk. i ich działalnością wydawniczą, postępującą dyferencjacją podstawowych dyscyplin nauk. i coraz dalej idącą specjalizacją w ich obrębie oraz bujnym rozwojem badań nauk. we wszystkich dziedzinach. Zewnętrznym wyrazem tych procesów był w XIX i XX w. wykładniczy wzrost liczby cz.n.: 1800 ich liczba nie przekraczała 100, pół wieku później wynosiła ok. 1000, a 2000 przekroczy 10 tysięcy. W miarę podziału istniejących nauk na dyscypliny i wyłaniania się nowych specjalizacji, tworzyły się nowe cz.n. poświęcone coraz to węższym dyscyplinom i specjalizacjom, a istniejące już cz.n. dzieliły się na działy, które następnie stawały się odrębnymi czasopismami.

W czasopiśmiennictwie nauk. od 2. poł. XIX w. można wyróżnić przynajmniej 3 rodzaje czasopism prymarnych: cz.n. ogólne, dające przegląd działalności i twórczości nauk. we wszystkich dziedzinach wiedzy (np. biuletyny, sprawozdania, roczniki akademii nauk, towarzystw nauk. ogólnych, uniwersytetów, instytutów nauk.); cz.n. na wpół ogólne, poświęcone nauce w węższym rozumieniu (science), tj. naukom mat.-przyr., np. „Nature” i „Science” — o ich randze świadczy tzw. impact factor 21 i 27 (tzn., że każda publikacja, która ukazała się w nich, była cytowana przez innych naukowców średnio 21 lub 27 razy); cz.n. specjalistyczne, poświęcone poszczególnym dyscyplinom, poddyscyplinom i specjalnościom nauk. (ich liczba stale wzrasta i wg danych UNESCO 1990 wynosiła ponad 60 tys., z tego 23% było poświęcone naukom humanist. i społ., 56% naukom mat.-przyr., 21% — naukom med.). Od końca XIX w. specjalistyczne cz.n. stawały się gł. środkiem porozumiewania się i przekazywania informacji wśród uczonych danej specjalności. Informowały one o najnowszej problematyce badawczej i osiągnięciach szybciej niż publikacje zwarte i cz.n. ogólne. Specjalistyczne cz.n. publikowały nowe dokonania uczonych, prezentowały ich nauk. priorytety, a dzięki szybkości i częstotliwości ukazywania się stworzyły gł. sieć informacyjną i przyczyniły się do postępu w nauce. Szybki, ponad 10-krotny wzrost liczby specjalistycznych cz.n., zwłaszcza w dziedzinie nauk ścisłych, przyr., med. i techniki, sprawił, że żaden uczony nie był już w stanie przeczytać wszystkich cz.n. interesujących go, ani zapoznać się z publikacjami w nich odnotowanymi (książkami i artykułami) już w 2. poł. XIX w. W konsekwencji spowodowało to powołanie do życia różnego rodzaju czasopism pochodnych, mających ułatwić uczonym orientację w zawartości specjalistycznych cz.n. w interesującej ich dziedzinie, odnotowujących książki i publikacje szczególnie interesujące i podających możliwie pełną bibliografię. Były to cz.n. przeglądowe, cz.n. dokumentacyjne (przeglądy dokumentacyjne, bibliografie), wydawnictwa informacyjne (referujące) różnego typu, ukazujące się periodycznie (miesięcznie, kwartalnie, rocznie).

Pierwsze cz.n. tego typu powstały po 1830. W 1900 było ich ok. 300, a po 1970 ich liczba przekroczyła 2 tysiące. Z powodu stale wzrastającej liczby czasopism prymarnych i narastającej tendencji do poziomej i pionowej integracji nauk w badaniach nauk., od lat 70. XX w. postuluje się tworzenie „przeglądów przeglądów”, integrujących poszczególne dyscypliny i dziedziny nauki oraz podejmuje się próby rozwiązania problemu selekcji informacji za pomocą komputerowej selekcji materiałów przeglądowych i dokumentacyjnych. Wskutek pogłębiającej się dyferencjacji i specjalizacji nauk, stałego pojawiania się nowych specjalności i technologii z jednej strony, oraz narastającej tendencji do integracji nauk w teoret. badaniach z drugiej — specjalistyczne prymarne cz.n. i związane z nimi cz.n. pochodne, informujące o zawartości prymarnych cz.n., stały się obecnie niezbędnym narzędziem w pracy każdego naukowca i gł. źródłem informacji o stanie i wynikach badań danej dyscypliny czy specjalności. O ich roli i znaczeniu decydują przede wszystkim szybkość, częstotliwość przekazywanych informacji i możliwość dotarcia z nimi do wszystkich środowisk naukowych. Dlatego naukowcy i wydawcy poszukują stale nowych, szybkich technik poligraficznych (przeddruki artykuł´ów i komunikatów itp.) i pozadrukarskich (mikrofilmy, taśmy magnet., CD, poczta elektroniczna, sieci komputerowe, Internet, telewizja interaktywna), mających na celu przełamanie kryzysu informacyjnego periodyków nauk. i stanowiących nową formę komunikowania się uczonych (czasopisma elektroniczne).

Włodzimierz Kryszewski

Bibliografia

H. Więckowska Zarys czasopiśmiennictwa naukowego w Polsce, «Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej» 1966 S. E z. 2.;

L. Dorembowicz Tendencje rozwojowe czasopiśmiennitwa naukowego..., „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1968 z. 2;

H.M. McLuhan, T.W. Abrams Technika i środki przekazu, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1978 nr 4.

K. Subramanyan The Scientific Journal. A Review of Current Trends and Future Prospects, „UNESCO Bulletin for Libraries”, Paris 1985 vol. 39 nr 4.;

World Guide to Science Information and Documentation Services, Paris 1999.