czas

czas, gr. aiṓn [‘trwanie’] lub chrónos [‘następstwo’],

kolejność występowania po sobie zjawisk i zdarzeń, stanowiąca przedmiot badań chronologii;

w filozofii — miara zmiany, następstwo zdarzeń; forma bytu materii; analogiczny do przestrzeni sposób, w jaki są postrzegane zdarzenia; także okres, epoka (często w liczbie mnogiej, np. czasy heroiczne, czasy nowożytne); w naukach historycznych — miara trwania życia oraz działalności jednostek i społeczeństw (chronologia historyczna, kalendarz); w psychologii — przeżycie trwania zdarzeń oraz ich przemijania; w religii — aktualizacja pełni istnienia, nieskończoności, nieśmiertelności (kairos, eschatologia, zbawienie) odmienna od wieczności. W filozofii nie ma jednej i jednoznacznej definicji czasu Starożytna filozofia grecka przeciwstawiała świat stający się — światu w sobie (ponadczasowemu i niezmiennemu); dla Arystotelesa czas jest właściwością bytu i stanowi jedną z kategorii przypadłości; w tomizmie materia istnieje w czasie, byty duchowe w wieczności a Bóg, identyczny ze swą istotą, zwie się wiekuistością; dla I. Kanta czas jest czystą formą naoczności, warunkuje spostrzeganie zjawisk; od Kanta przez J. Fichtego, G.W.F. Hegla po M. Heideggera filozofia refleksyjnie łączy czas z podmiotowym doświadczeniem (świadomością) człowieka; wg Heideggera „bycie czasuje”, tj. wypływa z czasu; w marksizmie czas stanowi nieodłączny atrybut materii. W historii nauki i filozofii znany jest spór o charakter czasu: absolutny, bez względu na jakikolwiek układ odniesienia i niezależny od przebiegu zjawisk (I. Newton), czy względny, zależny od danego układu odniesienia, przy czym zjawiska pozostają ze sobą w różnych stosunkach czasoprzestrzennych (G.W. Leibniz, E. Mach, H. Poincaré, A. Einstein). U podstaw określenia pojęcia czasu leży pojęcie stosunku równości trwania (równoczesności) procesów lub okresów czasu. Współcześnie odrzuca się stanowisko absolutystyczne i mówi się o równoczesności względem jakiegoś układu odniesienia.