czarna śmierć, łac. mors nigra,
pandemia dżumy w Europie w połowie XIV w.;
czarna śmierć
Encyklopedia PWN
zarazki zostały przyniesione do Europy z Azji Środkowej: 1347 czarna śmierć pojawiła się na Krymie, gdzie Tatarzy oblegali genueńską Kaffę, oraz dotarła (przenoszona przez szczury na statkach) do niektórych portów M. Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniała się następnie drogą mor. i lądową; 1348 objęła cały rejon śródziemnomor. od Konstantynopola po Portugalię oraz Francję; 1348–49 ogarnęła W. Brytyjskie, a 1349–50 Niderlandy, Niemcy, kraje skand. i bałtyckie; 1350–51 dotarła na Ruś. Występowała zapewne zarówno w postaci dżumy dymieniczej, jak i płucnej; ze względu na brak naturalnej odporności na tę chorobę, bardzo niski poziom higieny społeczeństwa, fatalny stan warunków sanitarnych w miastach, brak wiedzy med. oraz częste wówczas niedożywienie ludności — zaraza spowodowała ogromne straty demogr.; szacuje się, że na dotkniętych nią obszarach zmarło (zależnie od regionu) 10–60 % mieszkańców, w niektórych miastach jeszcze więcej, a w skali całej Europy — ok. 1/3 ludności; do obszarów, które poniosły największe straty, należały niektóre regiony Italii, Niemiec, Francji, Hiszpanii, Anglia i Norwegia; większa śmiertelność występowała w miastach niż na obszarach wiejskich; ekspansja czarnej śmierci ominęła część środkowowschodniej Europy, w tym dużą część ziem pol., a także enklawy w zachodniej Europie. Odrodzeniu zaludnienia przeszkadzały nawroty dżumy, pojawiającej się jeszcze kilkakrotnie w XIV w. (choć nie na tak dużą skalę) i również po 1400 (rzadziej i lokalnie, zwłaszcza w miastach). Czarna śmierć wywarła doraźne skutki polit., jak przerwanie niektórych kampanii wojennych, jednak ważniejsze były jej skutki społ. i gosp.; zaraza przyspieszyła i pogłębiła zachodzące już w południowej i zachodniej Europie zjawiska (kryzys XIV w. ); na wielu obszarach pojawił się niedobór siły roboczej i wzrost jej wartości, nastąpiło zmniejszenie obszaru ziem uprawnych i zubożenie wielu właścicieli ziemskich; ich dążenie do utrzymania siły roboczej przyspieszyło proces przechodzenia z renty odrobkowej na pieniężną, ale niekorzystnym zmianom próbowano też przeciwdziałać metodami prawno-adm.; spadł popyt na import zboża z krajów bałtyckich; został też zahamowany napływ zachodnich kolonistów do środkowej Europy. Silne i zróżnicowane stały się konsekwencje czarnej śmierci i kolejnych fal dżumy na psychologię zbiorową oraz religijność późnego średniowiecza; lęk przed nagłą śmiercią sprzyjał kształtowaniu się nowych form pobożności, nasileniu się mistycyzmu, popularności praktyk pokutnych. W literaturze i sztukach plast. powszechny stał się motyw śmierci (taniec śmierci). Szukanie winnych zarazy prowadziło też do wyzwalania się wrogości wobec obcych, zwłaszcza Żydów (co m.in. wywołało ich dużą emigrację z miast niem. do Polski).
