chrześcijańska demokracja
 
Encyklopedia PWN
chrześcijańska demokracja, chadecja,
ruch ideowy i społeczno-polityczny wywodzący swój program z zasad etycznych chrześcijaństwa i społecznej nauki Kościoła.
Powstał w 2. połowie XIX w., rozwinął się po II wojnie światowej, obejmuje partie polityczne i in. organizacje działające głównie w Europie i Ameryce Łacińskiej. Podstawę dla programu chrześcijańskiej demokracji (popularnie zwanej chadecją) stanowiły społeczne encykliki papieskie: Leona XIII Rerum novarum (1891), Graves de communi (1901) i Piusa XI Quadragesimo anno (1931); w pewnym stopniu wpływ na założenia ideowe i społeczne chadecji wywarły m.in. encykliki Jana XXIII, Pawła VI, Jana Pawła II. Program społeczny chadecji powstał i kształtował się w opozycji zarówno do socjalistycznego kolektywizmu, jak i liberalnego indywidualizmu. Chadecja uznaje własność prywatną za prawo naturalne, dopuszczając jednocześnie pluralizm własności oraz nacjonalizację za odszkodowaniem. Popiera ideę akcjonariatu pracowniczego. Jest przeciwna etatyzmowi, ale opowiada się za ograniczonym interwencjonizmem państwowym. W odniesieniu do państwa głosi zasadę pomocniczości, decentralizacji i autonomii regionalnej. Akceptuje rozdział Kościoła od państwa. Stoi na gruncie demokratyzmu, jest przeciwna autorytaryzmowi i totalitaryzmowi. Stanowi ruch polityczny centrowy, dystansujący się od skrajnych stanowisk prawicy i lewicy. W polityce międzynarodowej opowiada się za ideą integracji europejskiej. Przywódcy chadeccy (K. Adenauer, A. de Gasperi, R. Schuman) byli inicjatorami powołania EWG. Do znanych działaczy chadeckich są zaliczani: G. Andreotti, F. Cossiga, L. Erhard, A. Fanfani, K.G. Kiesinger, H. Kohl, W. Martens, A. Mock, A. Moro, L. Tindemans. Ruch chrześcijańsko-demokratyczny zapoczątkowało utworzenie w krajach zachodniej Europy pod koniec XIX i na początku XX w. wielu partii politycznych, np. w Niemczech powstało Centrum, w Austrii — Partia Chrześcijańsko-Społeczna, w Szwajcarii — Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii; dopiero 1919 powstała Włoska Partia Ludowa. W okresie międzywojennym partie chadeckie działały także w Czechosłowacji, Jugosławii (Słowenia), na Litwie, Łotwie, w Polsce i na Węgrzech. Po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej ruch chrześcijańsko-demokratyczny rozwinął się w formie stronnictw politycznych, związków zawodowych i organizacji środowiskowych. Natomiast w państwach bloku sowieckiego chadecja została pozbawiona możliwości działania jako niezależna siła polityczna. Największe i najbardziej wpływowe partie chadeckie ukształtowały się w: Austrii — Austriacka Partia Ludowa, Belgii i Luksemburgu — Partia Chrześcijańsko-Społeczna, Holandii — 4 partie wyznaniowe, które przed wyborami łączą się i tworzą blok antylaicki, Francji — Republikański Ruch Ludowy (od 1995 pod nazwą Siła Demokratyczna), Niemczech — Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU) oraz Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU), Szwajcarii — Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii, we Włoszech — Partia Demokracji Chrześcijańskiej (od 1994 pod nazwą Włoska Partia Ludowa). W latach 40. partie chadeckie pojawiły się również w krajach Ameryki Łacińskiej, m.in. w Argentynie, Brazylii, Chile, Kolumbii, Peru, Wenezueli. W 1961 powołano Światową Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną (UMDC); 1965 powstała Europejska Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (ECDU) oraz 1976 — Europejska Partia Ludowa (EPP), używająca również nazwy Federacja Chrześcijańsko-Demokratyczna Partii Wspólnoty Europejskiej; 1982 UMDC przekształciła się w Międzynarodówkę Chrześcijańsko-Demokratyczną, z którą współpracują Międzynarodowa Unia Młodych Chrześcijańskich Demokratów (UIJDC) oraz Światowa Konfederacja Pracy.
Chrześcijańska Demokracja w Polsce (ChD). Wyłoniła się w początkiem. XX w. z chrześcijańskich związków zawodowych, stowarzyszeń robotniczych i rzemieślniczych organizowanych głównie w Wielkopolsce i na Śląsku, w Galicji również z ruchu spółdzielczości rolnej; w zaborze pruskim. Działała od 1902 pod różnymi nazwami, m.in. Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Robotnicze (od 1920), w zaborze rosyjskim od 1906 Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich w Królestwie Polskim oraz Stowarzyszenie Katolickich Robotników na Wileńszczyźnie, w zaborze austriackim od 1908 pod nazwą Stronnictwo Chrześcijańsko Socjalne; 1918 powstało Stronnictwo Katolicko-Ludowe; w II RP po zjednoczeniu 1919 grup chrześcijańsko-społecznych z byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego pod nazwą Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji; w wyborach do sejmu 1922 ChD uczestniczyła w bloku Chrześcijański Związek Jedności Narodowej; 1923 i 1926 weszła do rządów Chjeno-Piasta; po przewrocie majowym 1926 rozbita na 3 grupy (lwowską, antysanacyjną śląską i centrową) utraciła znaczną część wpływów; opozycyjna wobec obozu rządzącego; 1929 ChD przystąpiła do Centrolewu; 1931–32 zbliżyła się do Narodowej Partii Robotniczej (NPR); 1934 secesja z ChD grupy lwowskiej (orientacja prorządowa), a 1935 kolejnej grupy, która utworzyła Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe; 1937 ChD weszła do Frontu Morges, a z NPR utworzyła Stronnictwo Pracy (SP); pod wpływem ChD pozostawało Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe Rzeczypospolitej Polskiej; czołowi przywódcy: S. Adamski, J. Chaciński, L. Gdyk, S. Kaczorowski, Z. Kaczyński, W. Korfanty, W. Tempka i in. Od 1939 SP w składzie rządu RP na uchodźstwie oraz w Delegaturze Rządu na Kraj (delegaci 1940–42 C. Ratajski, 1943–45 J. Jankowski), jednoczyło w konspiracji (do 1945) środowiska ChD; w powstaniu warszawskim 1944 na Powiślu walczył batalion „Krybar”, utworzony ze środowisk ChD, głównie z SP; 1944–45 SP nadal w konspiracji, jednocześnie rozłamowa grupa Zrywu (Z. Felczak) podjęła współpracę z Polską Partią Robotniczą (PPR); po utworzeniu 1945 Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), próby legalnej działalności podjęte przez K. Popiela; 1947 likwidacja SP i procesy członków, frakcja F. Widy-Wirskiego dołączyła do Stronnictwa Demokratycznego (SD); po 1956 odrodzenie idei ChD w środowisku Znak; 1967 utworzono Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych (ODiSS), a 1988 Chrześcijańsko-Demokratyczny Klub Myśli Politycznej; po 1989 powstawały różne partie odwołujące się do tradycji ChD oraz reaktywowano działalność SP, przekształconego 1990 w Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy; od 1994 jako Chrześcijańska Demokracja-Stronnictwo Pracy; 1997 Chrześcijańska Demokracja III Rzeczypospolitej Polskiej; 1997–2001 większość środowisk chadeckich wchodziła w skład Akcji Wyborczej Solidarność, a po jej dezintegracji 2000–01 współtworzyła Prawo i Sprawiedliwość.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia