chłopi,
drobni wytwórcy rolni, produkujący wraz z rodziną przede wszystkim w celu zaspokojenia własnych potrzeb materialnych i kult.; w szerszym znaczeniu również bezrolna ludność wsi, utrzymująca się gł. z rolnictwa;
chłopi
Encyklopedia PWN
Są częścią społeczeństw o wykształconym społ. podziale pracy. Chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. Życie społeczne chłopów ogranicza się gł. do rodziny i społeczności wioskowej. Rodzina dostarcza rąk do pracy; wysiłek roboczy jest więc określany przez rozmiary i strukturę rodziny. Społeczność wioskowa stwarza ramy zabezpieczenia społ., koordynuje prace, które trzeba wykonać wspólnie, pełni funkcję socjalizującą wobec dzieci i młodzieży, tworzy świadomość grupową i opinię społeczną. Nie jest jednak w pełni izolowana, znajduje się w kręgu oddziaływania ponadlokalnych struktur i instytucji społ., zaś jej wewn. napięcia i zróżnicowania są po części wynikiem własnej dynamiki, a po części oddziaływania szerszych układów. Tradycyjna kultura chłopska opiera się na przekazie ustnym; charakteryzuje ją anonimowość wytwórców, wolny rytm rozwoju, tendencja do uniformizacji, ubogi wymiar hist., konserwatyzm, silne więzi wewn. i niechęć do obcych. Jest jednocześnie zależna od kultury całego społeczeństwa, zwłaszcza od religii. Społeczności chłopskie wykazywały zdolność współistnienia z różnorodnymi typami szerszych struktur społ. (poczynając już od społeczeństw państw staroż., a kończąc na społeczeństwach przem. XX w.). Z reguły zajmowały jednak w tych układach pozycję podporządkowaną pod względem ekon., społ., kult., a do XIX w. także prawnym.
Historia. Rodzinna gospodarka chłopska zaczęła się kształtować z początkami osiadłego rolnictwa w V tysiącl. p.n.e. W niektórych społeczeństwach staroż. (Chiny, Egipt, Mezopotamia) konieczność zbiorowego wysiłku przy pracach irygacyjnych spowodowała uzależnienie chłopów od aparatu państwowego. W innych (Grecja, Rzym), gdzie ziemia znajdowała się w rękach chłopów, odgrywali oni niekiedy znaczną rolę gosp. i polityczną. W Europie Zachodniej, po upadku cesarstwa rzym., stopniowo zaczęły się wykształcać instytucje feudalne; chłopi wyodrębnili się ok. X w. prawnie jako stan i zostali uzależnieni od feudałów przez poddaństwo. Uległo ono zanikowi i likwidacji w XVI–XVIII w. Na znacznych obszarach Europy Wschodniej, wraz ze wzrostem popytu Zachodu na produkowane zboże, ukształtowały się w XVI–XVIII w. wielkie majątki ziemskie i wtórne (zaostrzone) poddaństwo, zniesione w wyniku reform dopiero w XIX w. Reformy te uwłaszczyły chłopów, pozostawiając jednak przeżytki feudalizmu w postaci wielkich majątków obszarniczych. Chłopi zaczęli tracić na znaczeniu w związku z przekształcaniem się społeczeństw agrarnych w przemysłowe. Rolnictwo, zwłaszcza w krajach najwyżej rozwiniętych, stało się wysoko wydajną gałęzią produkcji, uzależnioną od przemysłu, nauki i rynku. Gospodarka chłopska ustąpiła miejsca farmerskiej, nastawionej na zysk, korzystającej z przem. czynników produkcji i wymagającej określonych kwalifikacji. Udział rolnictwa w zatrudnieniu systematycznie spadał z kilkudziesięciu do kilku procent. W mniej rozwiniętych gospodarczo krajach Europy Wschodniej szybki przyrost liczby ludności wiejskiej, przy niedorozwoju pozaroln. sektorów gospodarki, powodował — poczynając od 2. poł. XIX w. — narastanie przeludnienia agrarnego, w niewielkim stopniu rozładowywanego reformami rolnymi i emigracją. Podobne procesy narastania przeludnienia roln. zarysowały się w ostatnim półwieczu w wielu regionach Trzeciego Świata. Napięcia społ., wywoływane nierównomiernością procesów modernizacyjnych w skali świata, leżały u podstaw wielkich rewolucji o podłożu chłopskim (Rosja, Chiny, Meksyk). W ZSRR w latach 30. i w Europie Wschodniej w latach 50. XX w. próbowano przekształcić ustrój agrarny i stosunki społ. na wsi przez kolektywizację. Spowodowała ona likwidację lub ograniczenie gospodarki rodzinnej i ścisłe podporządkowanie chłopów państwu. Umożliwiła finansowanie przyspieszonej industrializacji kosztem ludności chłopskiej, choć jednocześnie urbanizacja i upowszechnienie oświaty stwarzały znacznej części tej ludności możliwości awansu społecznego. W 2. poł. lat 50. nastąpiło odejście od polityki kolektywizacji, w innych krajach podjęto próby rozluźnienia i zmodernizowania rolnictwa w ramach systemu spółdzielczego. Nigdzie jednak nie udało się uzyskać efektów gosp. i społ. zbliżonych do krajów najwyżej rozwiniętych. Rozpad systemu komunist. i włączanie krajów postkomunist. do systemu gospodarki świat. stwarza problem dalszego rozwoju rolnictwa i losu chłopów w tej części świata. W tzw krajach rozwijających się modernizacja rolnictwa i życia chłopów miała, po II wojnie świat., a zwłaszcza poczynając od lat 60., charakter „wyspowy” i cząstkowy. Mimo jej licznych sukcesów (tzw. zielona rewolucja), wielkie masy spauperyzowanych chłopów poszukują tam środków do życia w miastach (nie dostarczających odpowiedniej liczby miejsc pracy) oraz w centrach świata uprzemysłowionego (gastarbeiterzy).
Chłopi w Polsce. Na ziemiach pol. przejście do stałego rolnictwa dokonało się zapewne między VI a VIII w., doprowadziło do wykształcenia się indywidualnej własności ziemi ornej; przedmiotem zbiorowych uprawnień wspólnoty sąsiedzko-terytorialnej, czyli opola, pozostały użytki pasterskie, leśne i wodne; w ustroju plemiennym nie występował podział na chłopów i in. kategorie społ., większość ludności stanowili pospolici wolni; w XI–XII w. najzamożniejsi weszli do warstwy książęcych wojów (rycerzy), reszta została obłożona ciężarami gosp., stali się poddanymi księcia, Kościoła, możnych; wprowadzenie w XIII w. tzw. prawa niem. poprawiło sytuację chłopów, przyniosło im umowę o czynsz pieniężny, zryczałtowaną dziesięcinę; zbożową i samorząd; w XV w. sytuacja chłopów uległa pogorszeniu, zostało ograniczone prawo chłopów do opuszczania wsi, a na pocz. XVI w. konstytucje sejmowe przywiązały ich do ziemi; rozwój folwarku wpłynął na zmniejszenie posiadłości chłopów i wzrost ciężarów; w 1. poł. XV w. pańszczyzna w dobrach kośc. dochodziła do 2 dni w tygodniu, w dobrach szlacheckich była mniejsza; 1520 uznano 1 dzień w tygodniu z 1-łanowego gospodarstwa za obciążenie minimalne. Zmniejszyła się powierzchnia gospodarstw chłopskich, w XVI w. przeciętnie 1/2 łana, w 2. poł. XVII w. przeważały gospodarstwa jeszcze mniejsze; opór wobec pogarszającej się sytuacji ekon. i prawnej objawiał się zbiegostwem chłopów. W XVIII w. pańszczyzna wynosiła na ogół 6 dni z łana; kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej spowodował wprowadzanie połowicznych reform (czynszowanie). Konstytucja Księstwa Warsz. 1807 zniosła poddaństwo chłopów, ale nie przyznała im ziemi; w zaborze prus. zniesiono poddaństwo również 1807, uwłaszczano 1808–50; w zaborze austr. uwłaszczenia dokonano 1848; najdłużej ustrój folwarczno-pańszczyźniany istniał w zaborze ros., dopiero 1864 przeprowadzono uwłaszczenie (na warunkach podanych przez władze powstania styczniowego). Najszybsze były przemiany wsi w zaborze prus., w zaborze austr. i ros. długo utrzymywały się przeżytki stosunków feudalnych. Uwłaszczenie sprzyjało przemianom społ. na wsi; wyodrębniła się warstwa zamożnych chłopów, bezrolni stawali się robotnikami w dużych majątkach, emigrowali też do miast. Na przeł. XIX i XX w. ożywiło się wychodźstwo zarobkowe, nasiliła się emigracja polit. (emigracje polskie niepodległościowe 1772–1918). Mimo pozostawania ziem pol. pod panowaniem 3 państw zaborczych, XIX w. był okresem stopniowego kształtowania się świadomości nar. (udział w powstaniu styczniowym, najliczniej na Lubelszczyźnie), a zwłaszcza poczucia jedności językowej i rel.; na wsi rozwijała się oświata, zwalczano alkoholizm, powstawały kółka roln., spółdzielnie (gł. oszczędnościowo-pożyczkowe); rozwijał się także ruch lud., gł. w Galicji. W czasie I wojny świat. wieś poniosła ogromne straty w ludziach i majątku trwałym. W niepodległej Polsce chłopi byli zdezintegrowani politycznie, słabo zorganizowani; niemniej oddolna działalność społ. (spółdzielczość, partie polit., ruch „Wici”) prowadziła do kulturowej modernizacji części warstwy chłopskiej i do włączania się chłopów na szerszą skalę w życie kraju; chłopi domagali się reformy rolnej, dostępu do władzy polit., oświaty, żądali likwidacji zadłużenia wsi, zniesienia rekwizycji za zaległe podatki; na wsi było ogromne przeludnienie — w 1935 4,5 mln osób „zbędnych” w rolnictwie, mimo iż część chłopów przeniosła się do miast i ok. 100 tys. rocznie (do 1929) emigrowało zarobkowo; kryzys pogarszał sytuację, radykalizował formy walki: strajki i demonstracje (Racławice, Nowosielce). W czasie II wojny światowej i okupacji niem. wieś pol. była wyniszczana (kontyngenty, rekwizycje, wysiedlenia, pacyfikacje). Na ziemiach II Rzeczypospolitej włączonych jesienią 1939 do ZSRR władze sowieckie podjęły parcelację majątków ziemskich i większych gospodarstw, 1940 rozpoczęły kolektywizację i deportacje. Na terenach okupowanych przez Niemców chłopi przeciwstawiali się ich polityce, byli gł. siłą Polski Podziemnej, wyłonili własną organizację zbrojną — Bataliony Chłopskie. Po wojnie, która spowodowała ogromne straty wsi — ok. 1,3 mln osób, zmniejszyło się przeludnienie agrarne, nastąpił przepływ ludności wiejskiej do miast i na Ziemie Pn. i Zachodnie. Na wsi, w wyniku reformy rolnej, doszło do tzw. ześredniaczenia gospodarstw chłopskich; przestała istnieć klasa wielkich właścicieli ziemskich; ziemią zostali nadzieleni nie tylko właściciele gospodarstw karłowatych i małorolnych, ale i ludność bezrolna; nowym elementem ustroju rolnego stały się państw. gospodarstwa rolne, nową kategorią społ. — chłopo-robotnicy. W czasach stalinowskich były podejmowane próby kolektywizacji rolnictwa, zaniechane w poł. lat 50.; chłopi ponosili jednak ciężar industrializacji w okresie planu 6-letniego; ich sytuacja poprawiła się po 1956; jednocześnie, dzięki umasowieniu oświaty i rozciągnięciu na wieś państw. instytucji kult., nastąpiła społ. modernizacja wsi. Edukacja wraz z industrializacją i urbanizacją oraz spadek znaczenia warstw wyższych, ukształtowanych przed wojną, spowodowały masowy awanas cywilizacyjny ludności pochodzenia chłopskiego, przechodzącej do miast. Udział ludności utrzymującej się z rolnictwa spadł od poł. lat 50. z blisko 50% do ponad 20%, wskutek przemian cywilizacyjnych znaczna część ludności wiejskiej zatraciła cechy tradycyjnego chłopstwa.
Bibliografia
A. ŚWIĘTOCHOWSKI Historia chłopów polskich w zarysie, t. 1–2, Lwów 1925–28;
J. CHAŁASIŃSKI Młode pokolenie chłopów, t. 1–4, Warszawa 1938;
Historia chłopów polskich, red. S. Inglot, t. 1–3, Warszawa 1970–80;
F. ZNANIECKI Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1–5, Warszawa 1976;
J. KOCHANOWICZ Spór o teorię gospodarki chłopskiej, Warszawa 1992.
