cerkiew

cerkiew

[staro-cerkiewno-słow. < gr. kyriakón ‘dom Pański’],

arch. świątynia cerkiewkiego obrządku wschodniego: prawosławnego i greckokatolickiego (unickiego).

Cerkiew murowana wywodzi się od późnobizantyńskich kościołów krzyżowo-kopułowych. Na Półwyspie Bałkańskim cerkwie łączyły tradycje bizantyńskie ze sztuką miejscową, a niekiedy romańską i gotycką z południowej i środkowej Europy. W Serbii — jedno- lub wielonawowe cerkwie z apsydami i kopułą (Studenica), cerkwie krzyżowo-kopułowe (Gračanica) i cerkwie łączące oba te typy (Ravaniča). W Bułgarii — głównie typ cerkwi podłużnej (Wielkie Tyrnowo), także krzyżowo-kopułowej (Nesebyr) i 2-kondygnacjowe cerkwie-mauzolea (Baczkowski monastyr). W XV–XVI w. rozwój cerkwi bałkańskiej zahamowany przez najazd turecki. Najbujniej rozkwitło budownictwo cerkwi na Rusi (tradycje budownictwa drewnianego i związki ze średniowieczną architekturą europejską); pierwsze cerkwie murowane z X–XI w. stanowiły wielonawowe budowle krzyżowo-kopułowe oparte na wzorach bizantyńskich (sobory Sofijskie w Kijowie, Nowogrodzie Wielkim, Połocku); XII–XIII w. dominował typ cerkwi prostokątnej 4- lub 6-filarowej, z kopułą i falistymi dachami, przylegającymi do linii sklepień; główne ośrodki: Nowogród Wielki (cerkiew Neredica), Psków (sobór Troicki), Halicz i Włodzimierz (cerkiew Pokrowa nad Nerlą). W XV w. głównym ośrodkiem była Moskwa (rozwinięcie typu cerkwi 5-kopułowej w połączeniu z wpływami włoskimi — monumentalne sobory na Kremlu); w XVI w. wykształcił się typ cerkwi pomnikowej — w kształcie wielobocznej wieży z namiotowym dachem, zdobionym rzędami kokoszników (cerkiew Wasyla Błogosławionego na placu Czerwonym w Moskwie). W XV–XVI w. w Polsce i na Białorusi wznoszono cerkwie warowne (Supraśl). Od XV w. charakterystycznym elementem wnętrza cerkwi ruskiej stał się ikonostas. W połowie XVI w. nastąpiło dalsze zróżnicowanie typów przestrzennych cerkwi (m.in. cerkwie 2-kondygnacjowe i bezfilarowe, wolno stojące dzwonnice), wraz z tendencją do większej dekoracyjności, zwłaszcza w XVII w., pod wpływem sztuki barokowej malownicze odmiany cerkwi wieżowych (cerkiew w Kijowie, Jarosławiu i w Moskwie). Od XVIII w. dalszy wzrost wpływów architektury barokowej, klasycystycznej (sobór Kazański w Petersburgu) i eklektycznej (sobór Izaakiewski w Petersburgu). Bogactwem form odznaczają się cerkwie drewniane, m.in. typ oktogonalnej cerkwi wieżowej z dachem namiotowym lub kopułą (cerkiew w Kiży), i cerkwie podłużne, o trójczłonowej bryle z 3 dachami namiotowymi lub kopułami (m.in. w Polsce — cerkiew w Powroźniku).

Władymir, cerkiew Pokrowa nad rzeką Nerlą w pobliżu Władymiru (Rosja)

Voroneţ, cerkiew, 1488 (freski 1547–50), Rumunia

Hajnówka, cerkiew Św. Trójcy

Moskwa, cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Kadaszach

Warszawa, sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny (wnętrze)

Suczawa, cerkiew Św. Jana Chrzciciela, XVII w. (Rumunia)

Siergijew-Posad, Ławra Troicka (Rosja)