cenzura

cenzura

[łac.],

kontrola publicznego przekazywania informacji, stanowiąca ograniczenie wolności wyrażania poglądów (tradycyjnie nazywanej wolnością słowa) oraz rozpowszechniania informacji (wolność druku), także urząd państw. lub kośc. powołany do sprawowania tej kontroli.

Cenzura polega na weryfikacji publikacji, widowisk, audycji radiowych, telewizyjnych itp., dokonywanej głównie przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia zgodności ich treści z prawem, polityką państwa, obronnością, moralnością czy zasadami wiary (stąd cenzura polityczna, wojskowa, obyczajowa, kośc.). Wyróżnia się cenzurę prewencyjną — przed upowszechnieniem dzieła i cenzurę represyjną — po jego rozpowszechnieniu (pociąga za sobą konfiskatę utworu oraz odpowiedzialność sądową lub administracyjną). Odrębnym zjawiskiem są: cenzura wewnętrzna lub redakcyjna wydawcy, jako jeden z przejawów ogólnego związku pomiędzy cenzurą a wolnością prasy i prawem prasowym (w ramach którego rolę cenzury może odgrywać koncesjonowanie prasy) oraz cenzura obyczajowa, w tym cenzura etyczna, wprowadzona w XX w. przede wszystkim przez producentów i dystrybutorów filmów oraz agencje reklamy.

Już w starożytności były znane przypadki cenzury represyjnej. Cenzurę prewencyjną wprowadził po raz pierwszy 1487 Innocenty VIII; następstwem cenzury kościelnej był Index librorum prohibitorum, pierwszy wydany 1559, ostatni — 1940; kompetencje w sprawie cenzury kościelnej ma papież i biskupi. Cenzura świecka rozwinęła się później niż kościelna; rewolucyjne ruchy antyfeudalne proklamowały zniesienie cenzury (2. połowa XVII w. w Anglii, koniec XVIII w. we Francji i USA). Współcześnie w wielu krajach zniesiono cenzurę, z wyjątkiem cenzury obyczajowej i wojskowej; niekiedy występuje cenzura represyjna; w krajach komunistycznych, w których cenzura stanowiła jedną z fundamentalnych cech systemu ustrojowego, dominowała wewnętrzna (nieformalna) cenzura redakcyjna i zinstytucjonalizowana cenzura prewencyjna.

W Polsce edykt 1523 wprowadził kontrolę publikacji i sprowadzania książek zagranicznych; 1617 wydano pierwszy indeks ksiąg zakazanych; w XVIII w. represyjną cenzurę wykonywał marszałek wielki koronny, a prasa korzystała ze znacznej swobody. Po rozbiorach wszystkie publikacje objęto cenzurą prewencyjną wynikającą z antypolskiej polityki zaborców, wprowadzono też system koncesyjny wobec prasy; cenzura była zniesiona tylko w Królestwie Polskim w czasie powstania listopadowego, a po 1905 była złagodzona w praktyce; w zaborze austriackim i pruskim cenzura została zniesiona w czasie Wiosny Ludów, a następnie utrzymano cenzurę represyjną. W Polsce odrodzonej istniała cenzura represyjna; konstytucja 1921 wprowadziła zakaz cenzury prewencyjnej i systemu koncesyjnego, pewne ograniczenia zawarto w konstytucji 1935. Po II wojnie światowej deklaracja sejmu z 1947, a następnie konstytucja z 1952 deklarowały wolność słowa i druku, ale dekret z 1946 wprowadził daleko idącą cenzurę prewencyjną sprawowaną przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (od 1981 Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk) i podległe mu organy; w praktyce organy cenzury podlegały władzom politycznym i państwowym; obowiązywały poufne polecenia (zapisy) obejmujące wszystkie dziedziny życia gospodarczego, społecznego, politycznego, kulturalnego, międzynarodowego oraz konkretne osoby; decyzje miały charakter ostateczny i nie podlegały kontroli. Ustawa z 1981 ograniczyła zakres cenzury prewencyjnej, wprowadziła odwołanie do Naczelnego Sądu Administracyjnego i możliwość zaznaczania ingerencji cenzorskich, a ustawa z 1990 zniosła cenzurę prewencyjną. Zniesienie cenzury prewencyjnej nie ogranicza możliwości odpowiedzialności za naruszenie dóbr chronionych przez ustawy; jej zasady reguluje prawo prasowe z 1984 (zmiana 1990), które przewiduje też rejestrację dzienników i czasopism w sądzie (tzw. organ rejestracyjny); sąd może w określonych sytuacjach odmówić rejestracji lub zawiesić wydawanie dziennika lub czasopisma na czas określony; może też orzec jako karę dodatkową przepadek materiału prasowego w przypadku skazania za przestępstwo popełnione przez opublikowanie materiału prasowego.