bizantyńskie, cesarstwo
 
Encyklopedia PWN
bizantyńskie, cesarstwo, cesarstwo bizantyjskie, Bizancjum, cesarstwo wschodniorzymskie,
państwo istniejące od IV w. do 1453.
Już od III w. dzielono sporadycznie imperium rzymskie, ostatecznego podziału dokonał 395 cesarz Teodozjusz I Wielki; cesarstwo wschodniorzymskie objęło wówczas Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, część Armienii, Syrię z Palestyną, Egipt i Cyrenajkę oraz wyspy Morza Egejskiego, Kretę i Cypr. Stolicą państwa od czasów Konstantyna Wielkiego (330) był Konstantynopol (poprzednia nazwa Bizancjum, która później przeszła na cesarstwo). W wielonarodowym państwie czynnikiem zespalającym były: rzymska administracja i prawo oraz dominująca tu kultura grecka i język grecki. Na czele państwa stał cesarz (basileus), który zarządzał imperium przy pomocy rozbudowanego aparatu biurokratycznego; podporą władzy był Kościół chrześcijański, opozycja przeciw niemu przybierała postać herezji (nestorianizm, monofizytyzm). Okres świetności cesarstwo bizantyńskie przeżywało za rządów Justyniana I Wielkiego (527–565), który po odparciu Persów i stłumieniu groźnego buntu (Nika) ludności stolicy podjął próbę odbudowy całości dawnego imperium rzymskiego; odniósł sukcesy militarne (odzyskanie północnej Afryki, południowej Hiszpanii, Sycylii, Italii), przeprowadził kodyfikację prawa (Kodeks Justyniana). Za jego rządów wysoki poziom osiągnął rozwój kultury, zwłaszcza piśmiennictwa i budownictwa. Rozległe terytorium państwa Justyniana I Wielkiego zmniejszyło się za jego następców, m.in. w 2. połowie V w. Longobardowie zdobyli większość Italii, Słowianie opanowali Półwyspu Bałkański, w 1. połowie VII w. Arabowie zdobyli Palestynę, Syrię i Egipt; 680 powstało państwo bułgarskie, zagrażające samemu Konstantynopolowi. Kraj wyniszczały ponadto długotrwałe spory religijne wywołane dekretami cesarza Leona III (726) skierowanymi przeciwko kultowi obrazów (ikonoklazm), pogłębione przez ostre konflikty społeczne (m.in. powstanie Tomasza Słowianina). Za panowania dynastii macedońskiej (867–1056) odzyskano część terytoriów (Półwysep Bałkański, Syrię, Armenię), nastąpiła stabilizacja stosunków wewnętrznych (reformy); patriarchat konstantynopolitański wzmocnił się przez chrystianizację Rusi (988) i podporządkowanie sobie Bułgarii (971 i 1018), 1054 zerwał z Rzymem (schizma). W X w. wielcy feudałowie uzależnili od siebie całą ludność wolną w swych posiadłościach i przejęli sądownictwo nad nią, mieli licznych klientów i nieraz własne oddziały zbrojne. Miasta pozostawały pod silną kontrolą państwową, korporacje urzędnicze i kupieckie były uzależnione od urzędników cesarskich. W IX–XI w. nastąpił ponowny rozkwit kultury bizantyńskiej; w nauce i literaturze dominowały zagadnienia religijno-moralne; w architekturze i malarstwie nastąpił tzw. renesans macedoński. Wpływ sztuki bizantyńskiej sięgał daleko poza granice cesarstwa. W 2. połowie XI w. Turcy seldżuccy opanowali znaczną część Azji Mniejszej, a Normanowie — południową Italię i Sycylię. W toku IV krucjaty 1204 zachodni krzyżowcy zdobyli Konstantynopol i utworzyli na obszarach wokół niego Cesarstwo Łacińskie; zachodni rycerze oraz Wenecja podzielili między siebie większość Grecji. Na terenach, które Bizantyńczycy zdołali utrzymać w swym ręku, powstały: Cesarstwo Nicejskie, cesarstwo Trapezuntu i despotat Epiru. W 1261 cesarz nicejski, Michał VIII Paleolog, odzyskał Konstantynopol i przywrócił cesarstwo bizantyńskie w uszczuplonych granicach. Na Półwyspie Bałkańskim w XIV w. do znaczenia doszło państwo serbskie, które opanowało Macedonię i Epir; 1300 Turcy osmańscy opanowali niemal całą zachodnią Azję Mniejszą, a 1354 przeprawili się przez Dardanele do Europy i 1362 zajęli Adrianopol; z cesarstwa bizantyńskiego pozostał okręg wokół Konstantynopola oraz część Peloponezu i Grecji. W 29 V 1453 Turcy osmańscy zdobyli Konstantynopol, kładąc kres cesarstwu bizantyńskiemu po przeszło 1000-letnim istnieniu.
Sztuka bizantyńska
Sztuka cesarstwa bizantyńskiego wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej (szczególnie elementów aleksandryjskich, małoazjatyckich i syryjskich), sztuki schyłku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrześcijańskiej. Ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa (połowa XV w.). Swym zasięgiem objęła początkowo Grecję, Bułgarię, Serbię, Macedonię, następnie Italię, północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś. Jej tradycje przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w. Ślady jej oddziaływania można znaleźć także w Polsce. Dzieje sztuki bizantyńskiej dzielą się na 3 okresy: 1) 324 założenie Konstantynopola–843 upadek ® ikonoklazmu, 2) 867 początek panowania dynastii macedońskiej–1204 zajęcie Konstantynopola przez krzyżowców, 3) 1261 restauracja cesarstwa–1453 zajęcie Konstantynopola przez Turków. Szczególny rozkwit sz.b. przeżywała za panowania Justyniana I Wielkiego, dyn. Komnenów i Angelosów (tzw. renesans macedoński, IX–XIII w.), oraz Paleologów (tzw. renesans Paleologów, XIII–XV w.). Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artystycznym (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centralnego z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału budowlanego, brak zewnętrznej dekoracji. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizantyńskiej to bazyliki kopułowe (kościół ® Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532–37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536–46). We wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy gł. ® ikonostasem. Malarstwo bizantyńskie początkowo nawiązywało do sztuki hellenistycznej przez tworzenie iluzji rzeczywistości (mozaiki w kościele Św. Demetriusza w Salonikach, VII w.); po okresie ikonoklazmu (IX w.) opierało się na kanonach ikonograficznych oraz kolorystycznych ściśle podporządkowanych teologii i liturgii, znanych dzięki Hermenei (mozaiki w San Vitale i San Apollinare Nuovo z VI w. w Rawennie i w Dafni z XI w.). Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni, hieratyczność i monumentalizm ujęć, kolorystyczny przepych i dekoracyjność. Najbardziej typową dziedzinę twórczości malarskiej stanowiła ® ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.). Rzeźba bizantyńska (głównie ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geometryczne, była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Konstantyn I Wielki. Fresk z XIII w. przedstawiający cesarza i papieża Sylwestra I w scenie tzw. Darowizny Konstantyna — kościół Santi Quattro Coronati, Rzym fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Stambuł, wnętrze kościoła Hagia Sophia (Turcja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rawenna, kościół San Vitale fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Anastasis, fresk z Kościoła Zbawiciela na Chorze w Stambule, 1. ćwierć XIV w.fot. J. Gruszczyńska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Justynian I Wielki fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia