bankowe systemy
 
Encyklopedia PWN
bankowe systemy,
ekon. systemy powiązań i zależności między różnego rodzaju instytucjami bankowymi, zwykle określone przez prawo bankowe w danym kraju, które ustala m.in. rolę banku centralnego, rodzaje banków, ich zakres działania oraz zadania nadzoru bankowego.
Na systemy bankowe poza bankiem centralnym składają się różne rodzaje banków. Generalnie można je podzielić na: banki uniwersalne, specjalistyczne, kasy oszczędnościowe i spółdzielczość kredytową. Systemy bankowe są systemami otwartymi i dynamicznymi, uwarunkowanymi wieloma czynnikami: historycznymi, ustrojem społeczno-gospodarczym, zdolnościami innowacyjnymi gospodarki i jej skłonnością bądź niechęcią do wdrażania innowacji, popytem na usługi bankowe, otwartością na zmiany regulacji prawnych dotyczących np. licencji dla nowych banków, dopuszczania na rynek filii banków zagranicznych.
Porządek społeczno-gospodarczy określa ekonomiczne środowisko banków oraz ich pozycję i funkcje. Mimo tendencji do ujednolicania procedur bankowych i ułatwiania przepływów pieniężnych i kapitałowych wywołanych procesami globalizacji, historia poszczególnych krajów wciąż silnie oddziałuje na specyfikę systemów bankowych w poszczególnych krajach. Właśnie z powodu tych historycznych zaszłości, system bankowy Francji jest poddany silnej kontroli państwa, system bankowy Niemiec sprawuje kontrolę nad przemysłem, systemy bankowe Wielkiej Brytanii i USA są zdominowane przez własność prywatną, a dodatkowo system bankowy USA jest sfederalizowany. W krajach o gospodarce rynkowej systemy bankowe, mimo że różnią się od siebie, mają wspólną cechę — występuje w nich podział na bank centralny i banki komercyjne. Bank centralny, poza tym, że pełni funkcję banku państwa, jest bankiem banków. Banki komercyjne zaś, są partnerami w kontaktach gospodarczych z przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi. Najważniejszym zadaniem systemu bankowego jest zapewnienie optymalnej alokacji kapitału, a więc świadczenie usług w ramach obrotu kredytowego i papierami wartościowymi, które mają umożliwić optymalne zaspokojenie zapotrzebowania gospodarki na środki finansowania. W gospodarce planowej rola banku centralnego jest dominująca w całym systemie bankowym Pełni on nie tylko funkcję banku państwa, ale i banków komercyjnych, koncentrując cały obieg pieniądza: dokonuje dystrybucji dochodu narodowego, zgodnie z państwowym planem centralnym, a więc steruje polityką kredytową, nadzoruje działalność produkcyjną i administracyjną oraz kontroluje efektywność. W gospodarce tej nie istnieje rynek pieniężny czy kapitałowy — ani kredyt, ani stopa procentowa nie decydują o alokacji zasobów.
System bankowy Francji. Tradycje bankowości francuskiej sięgają epoki odrodzenia, ale pełny rozwój bankowości nastąpił w XIX w., kiedy zaczęły powstawać banki kupieckie. Pierwszym bankiem o charakterze spółki akcyjnej był Comtoir National d’Escompte de la Ville de Paris, założony 1848. W połowie XIX w. powstała też pierwsza instytucja parabankowa — Kredyt Ziemski, który zajmuje się udzielaniem kredytów na budowę domów i zakupy terenów oraz handlem nieruchomościami. Według kryterium charakteru działalności bankowej we Francji można wyróżnić 3 podstawowe rodzaje banków: banki depozytowe, inwestycyjne (banques d’affairs) oraz banki kredytu długo- i średnioterminowego.
Naczelną instytucją bankową jest Bank Francji, bank centralny, posiadający przywilej emisji pieniądza. W 1945 utworzono Państwową Radę Kredytową, która jest swoistym parlamentem ds. kredytowych, przedstawiającym rządowi opinie i propozycje kierunków polityki kredytowej. W kompetencjach Rady leżą też decyzje w sprawach regulacji wysokości oprocentowania wkładów, minimalnego wykorzystania kredytów, wskaźników rezerw obowiązkowych. Bank Francji i Państwowa Rada Kredytowa sprawują nadzór bankowy nad bankami depozytowymi, inwestycyjnymi i kredytu długo- i średnioterminowego. Banki te w 50% stanowią własność państwa. Funkcjonuje też grupa banków o statusie specjalnym, które nie podlegają Państwowej Radzie Kredytowej i Bankowi Francji. Są to banki: Kredyt Powszechny, Kredyt Rolny, Francuski Bank Handlu Zagranicznego (założony 1946) oraz Towarzystwo Rozwoju Regionalnego. Ważną rolę w systemie odgrywają też instytucje parabankowe, które zajmują się lokowaniem funduszy na cele specjalne. Są to na ogół instytucje państwowe bądź półpaństwowe, czasem także prywatne, jak np. Kredyt Państwowy (założony 1919). Ważną funkcję w systemie bankowym pełnią instytucje oszczędnościowe — państwowe kasy oszczędności i kasy wkładowo-depozytowe.
System bankowy Niemiec. Naczelną instytucją bankową w Niemczech, nadrzędną wobec innych banków, jest Niemiecki Bank Federalny. Jest on w pełni niezawisły wobec rządu federalnego, a jego głównym zadaniem jest kreowanie polityki pieniężnej, choć nie ma prawa ustalania kursów walutowych. Niemiecki system bankowy jest systemem bankowości uniwersalnej, której tradycje sięgają początków okresu industrializacji. Od początku swego istnienia niemiecki przemysł musiał finansować swój rozwój ze środków zewnętrznych, oferowanych przez banki, które jako spółki akcyjne powstały z inicjatywy prywatnych domów bankierskich, zainteresowanych głównie bankowością uniwersalną. Banki te lokowały środki pozyskane od bardzo licznej grupy drobnych deponentów właśnie w akcje i udziały nowo powstających przedsiębiorstw.
Banki niemieckie nie podlegają żadnym ograniczeniom w operacjach ani zagranicznych, ani krajowych, ponieważ marka niemiecka jest walutą całkowicie wymienialną, a na terenie kraju nie ma ograniczeń dotyczących lokalizacji banku lub rodzaju jego działalności. Na system bankowy Niemiec, poza bankiem centralnym, składają się: banki uniwersalne (zwane w statystyce niemieckiego banku centralnego bankami kredytowymi), kasy oszczędności, spółdzielnie kredytowe, instytucje kredytów ratalnych i majątkowych, banki do wydzielonych zadań (Banken mit Sonderaufgaben) oraz banki zagraniczne.
Banki uniwersalne są na ogół spółkami akcyjnymi. Jest ich 331 (1997), a największe wśród nich to: Deutsche Bank AG, Bayerische Hypo- und Vereinsbank AG, Dresdner Bank AG oraz Commerzbank. Ich udział w rynku wynosi 27% (1997, suma bilansowa i ewentualne należności). Kasy oszczędnościowe są własnością jednostek komunalnych. Ich centralą finansową jest Deutsche Girozentrale, który jest włączony do ogólnego systemu służącego do rozliczeń i wyrównywania płynności między kasami, a także zabezpiecza jednostki komunalne w razie bankructwa którejś z kas. Jest ich wraz z filiami 680, a ich udział w rynku wynosi 25% (1997). Spółdzielnie kredytowe dzielą się na Reiffeisenbanken (od nazwiska założyciela — Reiffeisena), banki ludowe (Volksbanken) oraz banki oszczędnościowo-pożyczkowe (Spar- und Darlehensbanken, Sparda). Jest ich 2800, a ich udział na rynku banków komercyjnych wynosi 17% (1997). Instytucje kredytów ratalnych i majątkowych są bankami specjalistycznymi, finansującymi się z emisji listów zastawnych i obligacji komunalnych. Działają głównie w obszarze hipotecznym (budownictwo mieszkaniowe, budowa statków) oraz kredytów dla jednostek komunalnych. Banki do wydzielonych zadań to: Bank Pocztowy Poczty Niemieckiej (Die Postbank der Deutschen Bundespost), banki kredytów ratalnych oraz banki powoływane do zadań zlecanych przez rząd. Banki zagraniczne, instytucje kredytowe i finansowe dopuszczone do działalności w którymkolwiek kraju UE, nie potrzebują żadnego dodatkowego zezwolenia na działalność w Niemczech. Ponadto w Niemczech działa 35 kas oszczędnościowo-budowlanych (Bausparkassen).
System bankowy Stanów Zjednoczonych. Początki systemu bankowego USA sięgają XVIII w. Pierwszy bank — Bank of North America, powołany przez Konges Kontynentalny, został założony w Filadelfii 1781. Kolejno powstawały: 1790 Bank of New York i Bank of Massachusetts, 1791 First Bank of the United States (działał do 1811), 1816 Second Bank of the United States (działał do 1836). Do wojny secesyjnej bankowość w USA rozwijała się w sposób chaotyczny, nie przestrzegano żadnych standardów — powstające banki nie tworzyły nawet minimalnej rezerwy, wiele banków emitowało własne banknoty. W 1863 Kongres uchwalił prawo bankowe, które m.in. limitowało emisję pieniądza przez banki narodowe (stanowe), zobowiązywało je też do tworzenia i utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Do 1866 liczba licencjonowanych banków przekroczyła 2 tysiące. Posiadały one 75% wszystkich depozytów bankowych. Gwałtowny przyrost liczby banków nastąpił na przełomie XIX i XX w.: 1900 — ok. 13 tysięcy, 1913 — ok. 27 tysięcy W większości były to małe banki lokalne. W 1913 Kongres uchwalił Federal Reserve Act, na mocy którego powołano System Rezerwy Federalnej, składający się z 12 Banków Rezerwy Federalnej, działających w przydzielonych im dystryktach. Banki te są spółkami akcyjnymi banków narodowych (stanowych). W czasie I wojny światowej ponownie nastąpił gwałtowny wzrost liczby małych banków. W 1921 było ich ok. 31 tysięcy. Po wielkim kryzysie 1929–33, połowa z nich zbankrutowała, przetrwało ok. 15 tysięcy. W 1933 wydano tzw. Glass-Seagall Act, a 1956 Bank Holding Company Act, zakazujące łączenia się instytucji finansowych z różnych sektorów, by zapobiec seryjnym bankructwom. Mimo to po II wojnie światowej wystąpił kolejny trend koncentracji systemu bankowego — liczba banków zmniejszyła się do ok. 14 tysięcy. W 1999 uchwalono nowe prawo regulujące funkcjonowanie sektora finansowego USA Financial Services Modernization Act of 1999, zwane także od nazwisk jego twórców Ustawa Gramma–Leacha–Billeya. Ustawa ta dopuszcza legalnośc fuzji między instytucjami finansowymi różnych sektorów, a więc bankami, instytucjami ubezpieczeniowymi i rynkiem inwestycyjnym.
System bankowy USA jest zdecentralizowany. Funkcję banku centralnego pełni 12 Banków Rezerwy Federalnej. Ponadto na system ten składają się: banki komercyjne, działające zarówno na rynku pieniężnym, jak i na rynku kapitałowym (dzielą się na ogólnokrajowe, podlegające prawu federalnemu — ok. 1/3 ogółu banków komercyjnych, i stanowe, podlegające prawodawstwu stanowemu), nadzorowane przez Rezerwę Federalną; banki wzajemnych oszczędności, przyjmujące jedynie wkłady terminowe i prowadzące tzw. zbywalne rachunki oszczędnościowe (ang. negotiable order of withdrawal); stowarzyszenia oszczędnościowo-pożyczkowe, powoływane w celu finansowania indywidualnego budownictwa mieszkaniowego; wspólnoty kredytowe, będące stowarzyszeniami finansowymi ludzi, których wzajemne więzi wynikają np. z faktu sąsiedztwa, wspólnego zatrudnienia czy jednakowych zainteresowań (kredyty konsumpcyjne); przedsiębiorstwa lokacyjne, będące instytucjami pośrednictwa finansowego, oraz przedsiębiorstwa finansowe, zajmujące się udzielaniem kredytów konsumpcyjnych o wysokim oprocentowaniu dla klientów o niskim standingu finansowym.
System bankowy Wielkiej Brytanii. Pionierami angielskiej bankowości byli złotnicy (goldsmiths), początkowo trudniący się wytwarzaniem różnych przedmiotów z powierzanych im kruszców, które przechowywali w zabezpieczonych skarbcach. Dobre zabezpieczenie przechowywanych depozytów stało się zachętą do powierzania im za pokwitowaniem kosztowności i wolnych pieniędzy. Z czasem pokwitowania te zaczęto traktować na równi z pieniędzmi, a złotnicy zaczęli udzielać krótkoterminowych pożyczek osobom prywatnym, kupcom i wreszcie skarbowi państwa. Zaświadczenia te, tzw. goldsmiths’ notes, stanowiły prototyp współczesnych banknotów.
System bankowy Wielkiej Brytanii jest uważany za klasyczny przykład systemu bankowości specjalistycznej. Naczelną instytucją bankową — bankiem centralnym, jest Bank Anglii. Największe znaczenie w brytyjskim systemie bankowym odgrywają banki rozliczeniowe (clearingowe), które prowadzą rozliczenia w gospodarce, ale także rachunki a vista i na krótki termin dla ludności i przedsiębiorstw. Ich aktywa mają charakter krótkoterminowy, płynny. Są to głównie weksle handlowe, skarbowe, certyfikaty depozytowe, krótkoterminowe kredyty dla przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, rolnictwa, rządu i ludności. Działają jako spółki akcyjne, mają gęstą sieć oddziałów na terenie całego kraju. Kolejną instytucją systemu bankowego są domy dyskontowe, które zajmują się wyszukiwaniem wolnych funduszy, pochodzących z nadobowiązkowych rezerw i lokowaniem ich w różne dochodowe aktywa, a także pożyczają wolne fundusze bankom, które mają niedobory obowiązkowych rezerw gotówkowych. Domy dyskontowe mają też wyłączne prawo redyskonta weksli w Banku Anglii. W Wielkiej Brytanii działają również pocztowe kasy oszczędnościowo-rozliczeniowe, zwane Żyrem Państwowym (działa od 1968). Operacje rozliczeniowe ludności i gromadzenie wkładów odbywają się przez sieć urzędów pocztowych. Inne instytucje wchodzące w skład systemu bankowego Wielkiej Brytanii to: powiernicze banki oszczędnościowe (przyjmują wkłady terminowe od ludności, a fundusze lokują w papierach wartościowych reprezentujących dług publiczny, prowadzą działalność kredytową); banki wtórne, działające poza kontrolą Banku Anglii (domy akceptowe, banki zagraniczne, banki konsorcjalne); niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego, a wśród nich towarzystwa budowlane i domy finansowe.
Elżbieta Weremowicz
Bibliografia
A. Kaźmierczak Pieniądz i bank w kapitalizmie, Warszawa 1993;
H.E. Büschgen Przedsiębiorstwo bankowe, t.1, Warszawa 1997.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia